«Το μυστήριο του Θεού και τα λόγια των ανθρώπων»
Ο φιλόσοφος Εβραίος Martin Buber (1879–1965) έγραψε: «Ο Θεός είναι η πιο υπερφορτωμένη λέξη σε όλη την ανθρώπινη γλώσσα. Καμία άλλη λέξη δεν έχει βεβηλωθεί και καταρρακωθεί τόσο πολύ. Ακριβώς γι’ αυτό, δεν πρέπει να την εγκαταλείψω».
Οφείλω να ομολογήσω τη βαθιά μου ενόχληση όταν διαβάζω ορισμένα βιβλικά κείμενα, απ’ όπου αναδεικνύεται η βία, η χαμηλή αξία της ανθρώπινης ζωής. Παρουσιάζεται ένας Θεός φυλετικός, ένας μαχητικός ηγέτης, ισχυρός στη μάχη, ο «Θεός Σαβαώθ» (Κύριος των Στρατευμάτων). Ξέρω ότι δίνονται εξηγήσεις σχετικά με τη βία που συναντάται στη Βίβλο — και εγώ ο ίδιος, σε αυτό το χώρο, έχω ασχοληθεί με αυτό το θέμα. Όμως η ταραχή της ψυχής γίνεται πιο έντονη, όταν τυχαίνει να προσεύχεται κανείς με ψαλμούς, από τους οποίους αναδύεται η βία, αισθήματα εκδίκησης και μίσους.
Πρόκειται για ψαλμούς με τους οποίους προσευχόμαστε καθημερινά στην Ακολουθία των Ωρών (όρθρος, εσπερινός…), οι οποίοι, κατά τα άλλα, είναι υπέροχοι ως δοξολογίες και ευχαριστίες για τον Θεό Σωτήρα, αλλά, μερικές φορές καταλήγουν σε εκφράσεις βίας και εκδίκησης. Δύο παραδείγματα:
Ο ψαλμός 136 (135), που υμνεί το έλεος του Θεού (με την επανάληψη μετά από κάθε στίχο: «αιώνιο είναι το έλεός του»), καταλήγει, ευχαριστώντας τον Θεό, επειδή «χτύπησε τα πρωτότοκα της Αιγύπτου» και «σκότωσε ισχυρούς βασιλιάδες», και βέβαια προσθέτει: «αιώνιο είναι το έλεός του». Κατανοώ ότι πρόκειται για έναν ύμνο δοξολογίας και ευχαριστίας προς τη δύναμη του Θεού, που απελευθέρωσε τον λαό του από τη δουλεία στην Αίγυπτο – γεγονός θεμελιώδες για τη θρησκευτική αυτοσυνείδηση του εβραϊκού λαού. Ωστόσο, πόσο παράξενα αντηχούν αυτά τα λόγια στον προσευχόμενο άνθρωπο του σήμερα.
Το ίδιο συμβαίνει και με τον ωραιότατο Ψαλμό 149, που ψάλλουμε κάθε Κυριακή και Εορτή στους αίνους. Πρόκειται για τον προτελευταίο ψαλμό του Βιβλίου των Ψαλμών, που εκφράζει την αγαλλίαση των αγίων, αλλά καταλήγει ως εξής: «Ας αλαλάξουν οι άγιοί του για τη δόξα, / ας κραυγάσουν από χαρά στα στρώματά τους. / Τους ύμνους του Θεού στο στόμα τους ας έχουν / και ρομφαίες δίκοπες στα χέρια τους, / για να οδηγήσουν τα έθνη στην ήττα / και τους λαούς στην τιμωρία, / για να αλυσοδέσουν τους βασιλείς τους / και τους άρχοντές τους με χειροπέδες σιδερένιες».
Φυσικά, η εκκλησιαστική παράδοση προσφέρει πνευματικές ερμηνείες σε τέτοιες εκφράσεις. Δεν θέλω να υποτιμήσω τους ψαλμούς, με τους οποίους προσευχήθηκε ο ίδιος ο Χριστός και που έθρεψαν τη λατρεία της Εκκλησίας για αιώνες, συνοδεύοντας τους πιστούς στις πιο σημαντικές στιγμές της ζωής τους. Πόσες φορές έχουμε ψάλει το «Ποιμένας μου ο Κύριος, δεν θα στερηθώ» (Ψαλμός 23:1) ή το «Από τα βάθη της ψυχής μου, Κύριε, σου φωνάζω» (Ψαλμός 130:1);
Το πρόβλημά μου, όμως, είναι άλλο: από τη μια η ανθρώπινη γλώσσα αδυνατεί να εκφράσει το μυστήριο του Θεού και, όταν το επιχειρεί, συμβαίνει να οδηγεί σε ανθρωπομορφισμούς ή και σε βίαιες ή απαράδεκτες εικόνες. Αλλά το χειρότερο είναι όταν ο Θεός γίνεται εργαλείο ανθρώπινης πολιτικής ή θρησκευτικών επιλογών, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται όχι ως δύναμη ενώσεως, αλλά ως αιτία διχόνοιας, μίσους και συγκρούσεων.
Σήμερα, όπως και χθες, το μυστήριο του Θεού, όπου όλοι οι απόγονοι του Αβραάμ (Εβραίοι, Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι) τον ονομάζουν ως τον Ένα, τον υπερβατικό, τον «Απόλυτα Άλλον», μερικές ομάδες, ακόμη και λαοί και έθνη τον έχουν περιορίσει σε Θεό φυλετικό και τοπικό. Ο Θεός: Εθνοποιείται («ο δικός μας Θεός», «ο Θεός των Ελλήνων»), ταυτίζεται με έναν τόπο («η δική μας Αγία Γη»), πολιτικοποιείται («ο Θεός είναι μαζί μας, ό,τι κι αν κάνουμε»), αποικιοκρατείται («η δίκαιη ανωτερότητά μας», «ο προνομιούχος λαός του Θεού»).
Η πιο ακραία σύγχρονη έκφραση αυτού του εθνοποιημένου Θεού είναι η ιδεολογία του «Russkiy Mir» («Ρωσικός Κόσμος»). Πρόκειται για μια θρησκευτικοπολιτική θεωρία που συγχωνεύει τον ρωσικό εθνικισμό, την Ορθόδοξη Εκκλησία και μια αυτοκρατορική νοσταλγία, δικαιολογώντας πολέμους, όπως αυτός στην Ουκρανία και αντιστέκεται στη «διεφθαρμένη Δύση». Επίσης, η «Θεολογία της Ευημερίας» στις ΗΠΑ παρουσιάζει τον πλούτο ως ευλογία του Θεού και την φτώχεια ως αποδοκιμασία του Θεού, ενώ τον τωρινό πρόεδρο ως «όργανο του Θεού» για την «προστασία των χριστιανικών αξιών».
Πώς εξηγείται αυτός ο διαστρεβλωμένος τρόπος ερμηνείας της Βίβλου, που εμπνέει ακόμα και σήμερα πολιτικές και θρησκευτικές ιδεολογίες; Ο φονταμενταλισμός, με την κατά λέξη ερμηνεία της Αγίας Γραφής, δεν είναι παρά μια προβολή των δικών μας συμφερόντων και τραυμάτων πάνω στο θείο.
Ανάλογα με το πώς διαβάζει κανείς τη Βίβλο, διαμορφώνει μια διαστρεβλωμένη αντίληψη για τον Θεό, ξεχνώντας ότι ο Θεός δεν έχει έναν τόπο, είναι ένα «μη-τόπος». Είναι άρρητος, ανείπωτος, ακατανόητος. Και όμως, πιστεύουμε ότι τα ξέρουμε όλα γι’ Αυτόν. Του αποδίδουμε ανθρώπινη γλώσσα, ανθρώπινα συναισθήματα, φθάνουμε στο σημείο να προβάλλουμε στον Θεό συναισθήματα μίσους και εκδίκησης, συναισθήματα που εμφανίζονται ακόμη και στη βιβλική γλώσσα.
Γι’ αυτό και η Βίβλος εξακολουθεί να ερμηνεύεται από μερικούς με αφετηρία τη συνειδητοποίηση του δικού μας σημείου παρατήρησης και της δικής μας θέσης, και αυτό συνεπάγεται μεροληψίες, τυφλά σημεία, συμφέροντα, τραύματα που έχουμε υποστεί ή προκαλέσει.
Αρκεί εδώ να θυμηθούμε τη διαχρονική ρήση της Simone Weil: «Η νόηση δεν μπορεί ποτέ να διαπεράσει το μυστήριο, αλλά μπορεί (και μόνο αυτή μπορεί) να αξιολογήσει την καταλληλότητα των λέξεων που το εκφράζουν. Για να επιτελέσει αυτόν τον σκοπό, η ανθρώπινη διάνοια πρέπει να είναι πιο οξεία, πιο διεισδυτική, πιο ακριβής, πιο αυστηρή και πιο απαιτητική από κάθε άλλη περίπτωση».
Πρέπει, επίσης, να συλλογιστούμε ότι τα κείμενα, όσο και αν δικαίως πιστεύεται ότι είναι εμπνευσμένα από τον Θεό, βρίσκονται μέσα στην ανθρώπινη ιστορία και έχουν ανατεθεί στην ευθύνη των ανθρώπων. Πρόκειται για τη θεμελιώδη ιστορικότητα της πίστης. Πρέπει να βλέπουμε τις πηγές –ιδίως τη Βίβλο– σαν αντεστραμμένα δέντρα, που έχουν τις ρίζες τους βαθιά στο μυστήριο του Θεού, αλλά το χώμα, ο κορμός, τα φύλλα και οι καρποί τους βρίσκονται μέσα σε συγκεκριμένα ιστορικά συμφραζόμενα.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, όταν η ανάγνωση συναντά μέσα στα κείμενα τη βία και τον εθνοκεντρισμό, τη δικαιοσύνη ως εκδίκηση, τον αποκλεισμό, την αντικειμενοποίηση και την εξόντωση του άλλου, καλείται να αναρωτηθεί ποια είναι η ιστορική σημασία αυτών των στοιχείων και αν είναι συμβατά, για εμάς τους χριστιανούς, με τις θεμελιώδεις ηθικές και θρησκευτικές αξίες του Ευαγγελίου. Μόνο με ταπεινότητα και πνευματική αυστηρότητα μπορούμε να προσεγγίσουμε τον Άγιο.
+ Ιωάννης Σπιτέρης
Αρχιεπίσκοπος
