Χαίρομαι που βρίσκομαι σήμερα εδώ για να σας μιλήσω για τη Χαρά της Αγάπης, που όπως λέει ο υπότιτλος πρόκειται για Αποστολική Παραίνεση με θέμα την αγάπη στην οικογένεια. Ο πάπας Φραγκίσκος πρόσφερε αυτό το κείμενο σε όλη την Εκκλησία, ως καρπό της 14ης Γενικής Συνέλευσης της Συνόδου των Επισκόπων
(Οκτώβριος 2015) και την υπέγραψε την ημέρα της γιορτής του Αγίου Ιωσήφ
(19 Μαρτίου 2016).
Χαίρομαι για αρκετούς λόγους.
Ένας λόγος είναι προσωπικός, συνδεδεμένος με την ελληνική μου καταγωγή.
Αλλά υπάρχουν πολλοί περισσότεροι λόγοι Θεολογικής και Εκκλησιαστικής φύσης.
Πράγματι, αυτή τη στιγμή που η οικογένεια περνά μια βαθιά κρίση, η Χαρά της
Αγάπης φέρνει ένα μήνυμα μεγάλης εμπιστοσύνης και ελπίδας στις χριστιανικές οικογένειες, υπενθυμίζοντάς τους το μεγαλείο της ταυτότητας και της αποστολής τους, τη θεμελιώδη σπουδαιότητα που έχει η αγάπη τους για τη ζωή της Εκκλησίας.
Αυτό γίνεται καταληπτό από τις πρώτες γραμμές.
Η χαρά της αγάπης που ζουν οι οικογένειες, είναι επίσης χαρά της Εκκλησίας.
Σημειώστε: η Εκκλησία αγαπά τη συζυγική/οικογενειακή αγάπη. Όχι μόνο την αγαπά, αλλά και φέρνει το χαρούμενο μήνυμα ότι η θεϊκή χάρη ξεχύνεται πάνω στην συζυγική-οικογενειακή αγάπη, ώστε να την οδηγεί σε ολοκλήρωση και να την εκφράζει πλήρως. Δεν υπάρχει αντίθεση ανάμεσα στην ανθρώπινη αγάπη και την θεϊκή αγάπη.
Ο Θεός που είναι αγάπη, δημιούργησε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα του, τον έπλασε από αγάπη για να ζει και να ολοκληρώνεται στην αγάπη.
Όλα αυτά μπορούν να δικαιολογήσουν τον υπότιτλο της Χαράς της Αγάπης και μπορούν να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε τη δομή αυτού του κειμένου που ο Πάπας εξηγεί στο Κεφάλαιο 6.
Είναι εύκολο να παρατηρήσουμε πως για τον Πάπα,εντρικά κεφάλαια είναι τα αφιερωμένα στην αγάπη (το 4ο: η Αγάπη στον γάμο, το 5ο: η Αγάπη που γονιμοποιείται).
Τα προηγούμενα κεφάλαια εξετάζουν τη συγκεκριμένη κατάσταση των οικογενειών στη σημερινή κοινωνία (το 2ο ), το Λόγο του Θεού για την οικογένεια (1ο ) και την εκκλησιαστική παράδοση για τον γάμο και την οικογένεια (3ο ), που αναγγέλλει τον μυστηριακό χαρακτήρα του χριστιανικού γάμου, διακηρύττει ότι το μυστήριο της Αγίας Τριάδας αντικατοπτρίζεται από χάρη στην κοινωνία των προσώπων (Χαρά της Αγάπης Παράγραφος 86) και χαράζει τις γραμμές της χριστιανικής οικογένειας ως κατ’ οίκον Εκκλησίας, αλλά και την Εκκλησία ως οικογένεια που τη συνθέτουν οικογένειες (Παράγραφος 87). Ο τελευταίος αριθμός του 3ου κεφ. Αρχίζει ως εξής: «Η αγάπη που βιώνεται στις οικογένειες, είναι μόνιμη δύναμη για τη ζωή της Εκκλησίας».
Μετά τα κεντρικά κεφάλαια, εκθέτονται (6ο) μερικές ποιμαντικές προοπτικές: αρραβώνας, συνοδεία των νέων ζευγαριών, βοήθεια στα ζευγάρια που βρίσκονται σε δυσκολία ή απέτυχαν, πλησίασμα στις οικογένειες που ζουν τον θάνατο.
Το 7ο κεφάλαιο ασχολείται με την διαπαιδαγώγηση των παιδιών στις χριστιανικές οικογένειες.
Το 8ο κεφάλαιο τιτλοφορείται: Συνοδεία, Διάκριση και Ολοκλήρωση στις εύθραυστες καταστάσεις, με ιδιαίτερη αναφορά στις μη κανονικές καταστάσεις.
Το 9ο κεφάλαιο, πολύ όμορφο, είναι αφιερωμένο στην συζυγική και οικογενειακή πνευματικότητα.
Για να μπούμε καλύτερα στο κείμενο του εγγράφου, επιθυμώ να κάνω κάποιες γενικές παρατηρήσεις.
Η πρώτη. Η Χαρά της Αγάπης είναι καρπός μιας εργασίας διάρκειας και ευρύτητας.
Πράγματι, όποιος φρόντισε να μετρήσει τις παραπομπές στις συνοδικές εργασίες διαπίστωσε ότι αυτές είναι το 80%. Αυτή η εργασία, μιας εξαρχής συνεπήρε όλη την Εκκλησία. Από το ερωτηματολόγιο του 11/2013 ως προετοιμασία στην 3η Γενική έκτακτη συνέλευση της συνόδου των επισκόπων, όλος ο λαός του Θεού (τοπικές Εκκλησίες, ενορίες, άτομα) όλοι κλήθηκαν να προσφέρουν τη συμμετοχή τους στις διάφορες στιγμές των εργασιών προετοιμασίας.
Έντονη και συμμετοχική υπήρξε η συνοδική εργασία των δυο Συνόδων.
Δε μπορούμε βέβαια να παρακολουθήσουμε λεπτομερειακά τις φάσεις των εργασιών, αλλά μπορούμε να πούμε πως ποτέ στο παρελθόν δεν υπήρξε σύνοδος που να την παρακολούθησαν και που να συμμετείχαν τόσο και τόσοι στην ιστορία της Εκκλησίας.
Δεύτερη παρατήρηση. Απ’ αυτόν τον χαρακτήρα του, το κείμενο είναι πλούσιο σε θέματα και σε παρατηρήσεις και δεν μπορεί να γίνει εύκολα μια σύνθεσή του. Το λέει ο ίδιος ο Πάπας στο κεφάλαιο 7.
Όσο μπορεί να αξίζει το λέω και εγώ πώς η Χαρά της Αγάπης είναι ένα κείμενο που πρέπει να το έχουμε κοντά μας για να το χρησιμοποιούμε ανάλογα με τις ανάγκες μας.
Τρίτη παρατήρηση. Η Χαρά της Αγάπης προκάλεσε μεγάλο διάλογο και για πολλούς λόγους, ιδιαίτερα για το 8ο κεφάλαιο που δεν θα αποτελέσει αντικείμενο της σημερινής μας σκέψης. Μου ζητήθηκε πράγματι, μετά από μια σύντομη γενική παρουσίαση, να παρουσιάσω ειδικότερα τα κεφάλαια 4ο και 7ο , πράγμα που θα κάνω.
Για τον διάλογο αναφορικά με το κεφάλαιο 8 περιορίζομαι να πω αυτά:
Η Χαρά της Αγάπης βρίσκεται σε ευθεία γραμμή με την Familiaris Consortio 84, που άφηνε στον λειτουργό του μυστηρίου της μετάνοιας τη δυνατότητα να συγχωρήσει και να επιτρέψει την κοινωνία στους χωρισμένους και ξαναπαντρεμένους συζύγους, στην υπόθεση ότι ο πρώτος γάμος είχε οριστικά τελειώσει και που οι ίδιοι αποδέχονταν να ζουν ως αδέλφια. Ο διάλογος υπήρξε για το εξής:
Η Χαρά της Αγάπης θεωρεί δυνατή ή όχι, σε κάποιες περιπτώσεις, να μπορεί να χορηγήσει ο εξομολόγος άφεση και κοινωνία χωρίς να απαιτήσει μια συζυγική ζωή αδελφού με αδελφή. Στο θέμα αυτό κάθε κοινότητα και κάθε εξομολόγος είναι καλό να ακολουθήσει τη διδασκαλία του επισκόπου του και να ενεργήσει ανάλογα.
Η ΑΓΑΠΗ ΣΤΟΝ ΓΑΜΟ
Λαβαίνοντας υπόψη τον υπότιτλο της Χαρά της Αγάπης (η Αγάπη στην οικογένεια) αυτό το κεφάλαιο αποτελεί την καρδιά της Αποστολικής Παραίνεσης.
Με αυτό το κεφάλαιο ο Πάπας επιθυμεί όπως οι χριστιανοί σύζυγοι γνωρίσουν ότι είναι καλεσμένοι να αγαπιούνται με τον πληρέστερο ανθρώπινο τρόπο, ακριβώς επειδή είναι χριστιανοί. Η χάρη του Θεού δεν δίνεται για να ζούμε κατά μειονεκτικό τρόπο, ανθρώπινα φτωχό την αγάπη του ενώνει τους συζύγους, αλλά αντίθετα να μπορεί να αυξάνεται όλο και περισσότερο στο ανθρώπινο περιεχόμενό της.
Προσέξετε καλά: η χάρη του μυστηρίου, δηλ. η συζυγική αγάπη, εκδηλώνεται ως αληθινή χάρη του γάμου, πραγματικά παρούσα στη συζυγική ζωή, όταν γονιμοποιεί την καθημερινή ζωή των συζύγων, καθιστώντας την όλο και περισσότερο έκφραση/εκδήλωση της συζυγικής αγάπης.
Δεν υπάρχει λοιπόν αντίθεση μεταξύ της δράσης της χάρης του Θεού και της ανθρώπινης κατάστασης. Αντίθετα μάλιστα, η χάρη του μυστηρίου του γάμου είναι ακόμα και η ανθρώπινη πληρότητα της αγάπης. Η Θεϊκή αγάπη, δεν είναι μια αγάπη ανεξάρτητη από την ανθρώπινη, σαν να ήταν ουράνια και αφηρημένη (ο Πάπας μιλά στην παράγραφο 135 για ουράνια ιδέα της γήινης αγάπης), σε αντίθεση ή και μακριά από την γήινη αγάπη. Είναι πραγματικά «αληθινή αγάπη» εκείνη η αγάπη που θα μπορούσαμε να την θεωρήσουμε απλώς ανθρώπινη. Επειδή κάθε αληθινή ανθρώπινη αγάπη γεννιέται από την αγάπη που είναι η καρδιά του Θεού και τείνει να της μοιάσει.
Αυτό είναι το βασικό θέμα του κεφαλαίου, που εξετάζεται από πολλές πλευρές, πάνω στις οποίες θα σταματήσουμε.
Ο ΥΜΝΟΣ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ
Η Αγάπη που προέρχεται από επάνω εκφράζεται μέσω κάποιων χαρακτηριστικών εκδηλώσεων της πραγματικής ανθρώπινης αγάπης, που φανερώνεται αληθινά.
Για τους Έλληνες αναγνώστες, ο σχολιασμός του ύμνου της αγάπης πρέπει να έχει μια ιδιαίτερη δύναμη και ομορφιά. Δεν μπορούμε να σταματήσουμε για πολύ, αλλά ορισμένα πράγματα πρέπει να τα πω.
Ακολουθώντας το κείμενο του ύμνου, ο Πάπας υπενθυμίζει τις καθημερινές συγκεκριμένες μορφές που παίρνει η αγάπη:
Την υπομονή, τη στοργή, που θεραπεύει τη ζήλεια, που δεν υπερηφανεύεται,
τη λεπτότητα όταν ενεργεί, τη γενναιοδωρία, την απουσία εσωτερικής βίας,
τη συγγνώμη, το να συγχαίρει τους άλλους, να δικαιολογεί τα πάντα, την εμπιστοσύνη, την ελπίδα, να ανέχεται τα πάντα.
Πρόκειται για μια έκθεση μερικών αληθινών υπαρξιακών τρόπων να αγαπά κάποιος, ξεκινώντας από τους ελληνικούς όρους του ύμνου αυτού, που θα πρέπει να τους δει έναν προς ένα, επειδή τα λόγια που ο Πάπας αφιερώνει σ’ αυτούς είναι και όμορφα και εμπνευσμένα. Μπορώ μόνο να σας προσκαλέσω να το κάνετε προσωπικά, περιοριζόμενος σε μερικά παραδείγματα.
Ξεκινώντας από τη σημασία του ρήματος μακροθυμώ, η υπομονή γίνεται για τον Πάπα η μορφή εκείνη της αγάπης … (Παράγραφος 92).
Ερμηνεύει το ουκ ασχημονείν στην Παράγραφο 99.
Υπενθυμίζω ακόμα ένα άλλο σημείο που μας επιτρέπει να δούμε αυτό που ονομάζω βασικό νόμο της αγάπης, που είναι η αναντικατάστασή της.
Σχολιάζοντας τη φράση του Παύλου «Τα πάντα υπομένει» λέει: (Χαρά της Αγάπης Παράγραφος 118)
Και συνεχίζει με μια παραπομπή στον περίφημο λόγο του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ του 17/11/1957
Δεν συνεχίζω άλλο. Σας προσκαλώ να σταματήστε στη μελέτη αυτών των σελίδων.
Η ΣΥΖΥΓΙΚΗ ΑΓΑΠΗ ΩΣ «ΥΨΙΣΤΗ ΦΙΛΙΑ»
Στο δεύτερο μέρος ο πάπας Φραγκίσκος βλέπει τον κύκλο που σχηματίζεται από την αγάπη-χάρη του μυστηρίου και τη συζυγική αγάπη, μέσα στην προοπτική της σκέψης του Αγίου Θωμά του Ακινάτη. Πράγματι, ο Θωμάς ο Ακινάτης ακολουθώντας τον Αριστοτέλη βλέπει τη συζυγική φιλία ως ένα ύψιστο ανθρωπίνως σχήμα, την Ύψιστη Φιλία. Να έχουμε υπόψη μας πως η αγάπη φιλίας είναι ο τύπος της αγάπης που μας ενώνει με τον Θεό (Χαρά της Αγάπης Παράγραφος 123).
Η αγάπη μεταξύ των συζύγων έχει όλα τα στοιχεία της καλής φιλίας: αναζήτηση του καλού του άλλου, αμοιβαιότητα, εσωτερικότητα, τρυφερότητα, σταθερότητα και μια ομοιότητα μεταξύ των φίλων, που οικοδομείται με τη μοιραζόμενη ζωή.
Έχει και κάτι περισσότερο, στο ύψιστο σημείο (Παράγραφος 123).
Πρόκειται για μια φιλία προσανατολισμένη προς το οριστικό και βασίζεται στη δωρεά όλου του μέλλοντος, μια φιλία που περιέχει την πλήρη αμοιβαία προσφορά, τη φροντίδα της χαράς της αγάπης, που πάει πέρα από την ευχαρίστηση και παραμένει και μετά τη δυνατότητα της ηδονής. Είναι μια φιλία που τρέφεται από την αισθητική εμπειρία του άλλου (Παράγραφος 128) και που ανοίγεται χωρίς φόβους στο θεσμικό σχήμα ως δρόμος που ισχυροποιεί την αγάπη.
Ο Πάπας υπογραμμίζει αυτή την άποψη λέγοντας στους νέους που προτιμούν σήμερα τη συμβίωση, πως «τίποτα δεν κινδυνεύει όταν η αγάπη πάρει το σχήμα του γαμήλιου θεσμού. Αντίθετα, αυτό το πέρασμα στον γάμο δείχνει τη σοβαρότητα της αγάπης που τους κινεί: δείχνει τη σοβαρότητα της ταύτισης με τον άλλο, δείχνει το ξεπέρασμα της εφηβικής ατομικότητας και εκφράζει την οριστική απόφαση να ανήκεις στον άλλο.
Η βάση του θεσμού του γάμου είναι ριζωμένη στην ίδια τη φύση του ανθρώπινου προσώπου και στον κοινωνικό του χαρακτήρα. Αν και περιέχει μια σειρά από υποχρεώσεις, αυτές προέρχονται από την ίδια την αγάπη, μια αγάπη τόσο αποφασιστική και γενναιόδωρη που είναι ικανή να διακινδυνέψει το μέλλον.
Επιτρέψατέ μου να σας διαβάσω μια πολύ όμορφη φράση του Πάπα που δείχνει δυνατά αυτό τον δεσμό μεταξύ αγάπης, πιστότητας και εμπιστοσύνης (παράγραφος 132)
Φυσικά, η ύψιστη φιλία που είναι η συζυγική αγάπη, δεν είναι ένα σταθερό δεδομένο, αλλά μια δυναμική διαδικασία, όπως η αγάπη της φιλίας η οποία μας συνδέει με τον Θεό. «Δηλαδή πραγματοποιείται μέσα σε μια πορεία συνεχούς ανάπτυξης. Αυτό το ειδικό σχήμα της αγάπης, που είναι ο γάμος, προορίζεται για μια σταθερή ωρίμανση».
Οικοδομείται πάνω στον διάλογο, στο να δίνεις σπουδαιότητα στον άλλο, στη διανοητική ευρύτητα και ευκινησία, στην προσοχή προς τον άλλο με το να του δείχνεις αγάπη και στην ανάπτυξη του εσωτερικού πλούτου.
ΣΥΖΥΓΙΚΗ ΑΓΑΠΗ, ΠΑΘΟΣ, ΕΡΩΤΑΣ
Ακριβώς λόγω του ύψιστου χαρακτήρα της, αυτή η φιλία τείνει και προς το πάθος και εκφράζεται αποφασιστικά μέσω των αισθημάτων και της σεξουαλικότητας (Παράγραφος 142-143).
Ο Πάπας υπογραμμίζει τον θετικό χαρακτήρα των παθών, ως μια συγκεκριμένη ανθρώπινη σχέση -ο ζωντανός της χαρακτήρας- που περνά μέσα απ’ αυτά.
Υπάρχει μια ανάγκη ζωής για τα πάθη, που είναι μεγάλες θετικές ενέργειες ενότητας και συνύπαρξης όταν τα ζούμε στην υπηρεσία της αγάπης και ως σχήματα δικά της: Παράγραφος 146.
Η προοπτική αυτή μας οδηγεί αναγκαστικά να μιλήσουμε για τον έρωτα, δηλ. την ερωτική διάσταση της αγάπης. Ο Πάπας αξιοποιώντας κείμενα του πάπα Ιωάννη-Παύλου Β΄ και του Βενεδίκτου ΙΣΤ΄, διαβεβαιώνει με μεγάλη δύναμη αυτή τη διάσταση, παραμένοντας μέσα στην παράδοση του Αγ. Θωμά Ακινάτη (Παράγραφος 152).
Βέβαια δεν μπορούμε να κλείνουμε τα μάτια μας όσον αφορά τη σκοτεινή άποψη της σεξουαλικότητας και δε μπορούμε να λησμονήσουμε πως πολλές φορές η σεξουαλικότητα χάνει τον προσωπικό της χαρακτήρα και γεμίζει από παθολογία.
Ο Πάπας μιλά γι’ αυτό στις Παραγράφους 153-157, υπογραμμίζοντας τον υψηλό κίνδυνο της εποχής, όπου η «σεξουαλικότητα κυριαρχείται από το δηλητηριώδες πνεύμα του «χρησιμοποίησέ το και πέταξέ το», επειδή το σώμα τότε φαίνεται ως πράγμα που το κρατούμε όσο παρέχει ηδονή.
Αυτή η διαστρέβλωση της σεξουαλικής σχέσης μπορεί να υπάρξει και στον γάμο. Πράγματι, στον γάμο, λέει ο Πάπας, η σεξουαλικότητα μπορεί να αποβεί πηγή πόνου και εκμετάλλευσης» (Παράγραφος 154).
Όλα αυτά τα σημεία χρειάζονται σκέψη και επιστροφή. Εδώ μπορώ μόνο να σας προσκαλέσω να προσέξετε τι λέει ο Πάπας στην Παράγραφο 157, όπου παραπέμπει στον πάπα Βενέδικτο ΙΣΤ΄ στην εγκύκλιο «Ο Θεός είναι αγάπη» στη σχέση αφιέρωσης της αληθινής αγάπης και την ικανότητα-ανάγκη να δέχεσαι αγάπη.
Εκεί αποδέχεται πλήρως την κριτική του πάπα Βενέδικτου για τη δυαρχία, έρως και αγάπη. Λέει ο πάπας Φραγκίσκος (Παράγραφος 157):
Η αληθινή αγάπη, λοιπόν, συντονισμένη στην αγάπη της Αγίας Τριάδας, ζει πλήρως τις συγκινήσεις, τη σεξουαλικότητα, τον έρωτα. Για τον λόγο αυτό γίνεται και αγάπη γόνιμη. Όχι μόνο είναι ζωντανή, ζωντανή εμπειρία των ενδιαφερομένων, αλλά είναι και ζωοποιός και χαρίζει τη ζωή. Η πραγματική συζυγική αγάπη ενσαρκώνεται στα παιδιά, που αποτελούν το συγκεκριμένο ιστορικό σημείο προς το οποίο η αγάπη μεταξύ των συζύγων τείνει από τη φύση της.
Ο Πάπας αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφ. (Παράγραφοι 165-198) στο οποίο παρουσιάζει όλες τις διαστάσεις, τις διάφορες σημασίες της βιωμένης γονιμότητας, ακόμα και στην γονιμότητα εκείνων που δεν μπορούν να αποκτήσουν παιδιά. Το κεφάλαιο αυτό (5ο ) δεν το εξετάζουμε σήμερα.
ΠΑΡΘΕΝΙΑ ΚΑΙ ΑΓΑΜΙΑ
Δεν μπορούμε να τελειώσουμε την παρουσίαση του 4ου κεφαλαίου χωρίς να υπενθυμίσουμε πως ο Πάπας, μετά το ξεδίπλωμα της συζυγικής αγάπης ως Ύψιστης φιλίας, αφιερώνει μερικές παραγράφους για να υπογραμμίσει τη μεγάλη αξία που έχει στην παράδοσή μας η παρθενία όταν τη ζουν ως υπηρεσία ή ως αφιέρωση, καθώς και η αγαμία για τη Βασιλεία. Πρόκειται για σχήματα αγάπης, για διαφορετικούς τρόπους να αγαπάς. Ο Πάπας υπενθυμίζει ξεκάθαρα πως δεν πρέπει να βλέπουμε τον γάμο και την παρθενία σε αντίθεση, αλλά σε συμβολική αρμονία. Οι δυο τρόποι ζωής είναι ένα πολύτιμο σημείο του ενός για τον άλλο … (Παράγραφος 161).
Κοιτάζοντας μαζί παρθενία και γάμο βοηθά να κατανοήσουμε το μυστήριο της αγάπης που ο άνθρωπος είναι καλεσμένος να ζήσει και να το ζήσει με τον καλύτερο τρόπο, ο καθένας σύμφωνα με τη δική του κλήση.
ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΤΕΚΝΩΝ
Το 7ο Κεφάλαιο φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Να ενδυναμώσουμε την αγωγή των τέκνων».
Λοιπόν, για να ενδυναμώσουμε και να ταιριάξουμε καλύτερα την παιδαγώγηση, χρειάζεται να συνειδητοποιήσουν οι γονείς πως δεν είναι δυνατό να αποφύγουν το καθήκον να είναι παιδαγωγοί των παιδιών τους, στο καλό και στο κακό. Ο Πάπας ξεκινά από αυτό: οι γονείς να επιδρούν πάντα στην ηθική ανάπτυξη των παιδιών τους, οπότε το καλύτερο είναι να δέχονται την αναπόφευκτη ευθύνη και να την πραγματοποιούν συνειδητά, με ενθουσιασμό, λογική και καταλληλότητα.
