Την Κυριακή μετά την Πεντηκοστή, η Καθολική Εκκλησία του λατινικού τυπικού, πανηγυρίζει την Αγία Τριάδα, ενώ η Ορθόδοξη Εκκλησία εορτάζει το Μυστήριο αυτό την επομένη ημέρα της Πεντηκοστής.
Φυσικά, κάθε Κυριακή, κάθε ημέρα, δοξάζουμε και τιμούμε την Αγία Τριάδα, αλλά οι δύο χριστιανικές μας παραδόσεις θέλησαν να υπάρχει και μία ιδιαίτερη εορτή που να υπενθυμίζει στους πιστούς μας αυτό το κεντρικό δόγμα της πίστης μας.
Ξέρουμε, πράγματι, πως για τους χριστιανούς Θεός σημαίνει Αγία Τριάδα. Θεός ίσον Αγία Τριάδα. Η Αγία Τριάδα δεν αποτελεί ένα από τα γνωρίσματα του Θεού, όπως η παντοδυναμία, η αιωνιότητα…. αποτελεί το ίδιο το συστατικό του, το ΕΙΝΑΙ του.
Η περίφημη έκφραση του Αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού παραμένει κομβική για τη χριστιανική μας πίστη: «Όταν λέω Θεός εννοώ τον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα» (Λόγοι 45, 4: PG 36, 628 C).
Έχω αναφερθεί και άλλες φορές σ’ αυτό το κεντρικό δόγμα των χριστιανών. Αυτήν τη φορά όμως, την έμπνευση σχετικά με αυτά που θα γράψω, μου την προσέφερε η τέχνη και συγκεκριμένα η ζωγραφική. Πρώτ’ απ’ όλα όμως, θα ήθελα να υπενθυμίσω μερικές θεολογικές σκέψεις ενός από τους μεγαλύτερους ευαγγελικούς θεολόγους του 20ου αιώνα, τον Jürgen Moltmann (1926) που θα μας βοηθήσουν να συλλάβουμε την καλλιτεχνική διαίσθηση αυτού του μυστηρίου. Ο μεγάλος αυτός θεολόγος αναπτύσσει την «θεολογία του σταυρού», σε ένα από τα πιο γνωστά του έργα, το οποίο έδωσε νέα ώθηση στην θεολογία, και που πρόσφατα κυκλοφόρησε και στα ελληνικά με τον τίτλο: «Ο Σταυρός του Χριστού ως θεμέλιο και κρίση της Χριστιανικής Θεολογίας», Άρτος Ζωής, Αθήνα 2023. (Η πρώτη έκδοση στα γερμανικά είναι το 1972).
Ο Moltmann, κατακρίνει την παραδοσιακή θεολογία η οποία, επηρεασμένη από την ελληνική φιλοσοφία, κατάληξε στο συμπέρασμα ότι ο Θεός (η Αγία Τριάδα), ακριβώς επειδή είναι αμετάβλητος ή αναλλοίωτος, είναι και απαθής.
Ο Θεός, ωστόσο, ισχυρίζεται ο Moltmann, δεν είναι μια στατική ή έστω μονολιθική πραγματικότητα, αλλά μια δυναμική και πλουραλιστική πραγματικότητα, και αυτό γιατί είναι ουσιαστικά η ίδια η Αγάπη. Η αγάπη περιλαμβάνει τη συμμετοχή, την επικοινωνία, την αποδοχή, τη χαρά και τον πόνο. «Αν ο Θεός ήταν από κάθε άποψη, και επομένως απολύτως, ανίκανος να υποφέρει, θα ήταν επίσης ανίκανος και να αγαπήσει. Η αγάπη και η αποδοχή του άλλου, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το δικό του όφελος, προϋποθέτει την ικανότητα του «συν-πάσχειν» και την ελευθερία να αντέχει κανείς την ετερότητα του άλλου».
Η κραυγή του Ιησού πριν να πεθάνει στο σταυρό: «Θεέ μου Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες;» (Μτ. 7, 46 και Μκ. 15,34), δεν έχει νόημα αν άφηνε αδιάφορο τον Θεό Πατέρα, επομένως και το Άγιο Πνεύμα. Με άλλα λόγια ο σταυρός, κατά κάποιον τρόπο, δεν είναι ένα γεγονός που σταματά μόνο στον Ιησού, αλλά επηρεάζει και τα τρία Πρόσωπα της Αγίας Τριάδας. Αυτό, βέβαια, μπορεί να σκανδαλίσει μερικούς, που θεωρούν το Μυστήριο του Θεού, σύμφωνα με την ελληνική φιλοσοφία, αμετάβλητο. Αλλά μην ξεχνάμε πως δεν μπορούμε να αποδώσουμε στο Θεό καμία αναγκαιότητα, σύμφωνα με τη δική μας ανθρώπινη λογική. Ο Θεός μπορεί να διαλέγει τον εαυτό Του και να «αυτοδιατίθεται». Ο Θεός δεν είναι αυτό που πρέπει να είναι, αλλά αυτό που θέλει να είναι. Από τη στιγμή που ο Θεός είναι η ίδια η Αγάπη, προσδιορίζει τη φύση και τη δράση του σύμφωνα με την ελευθερία της αγάπης. Από αγάπη ο Θεός, Αγία Τριάδα, θέλησε να υποφέρει μαζί με τον εσταυρωμένο Χριστό.
Αυτό το κατάλαβαν πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες που ζωγράφισαν την Αγία Τριάδα και απέδωσαν στο κέντρο του δημιουργήματός τους τον Εσταυρωμένο.
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παράδειγμα είναι η Αγία Τριάδα του Masaccio (περίπου 1427-28), ενός από τους μεγαλύτερους ζωγράφους της Ιταλικής Αναγέννησης (1401-1428). Στο έργο αυτό, για πρώτη φορά προβάλλεται ο τρισδιάστατος χώρος σε ένα δισδιάστατο επίπεδο, με τη βοήθεια της γραμμικής προοπτικής, την οποία είχε προσφάτως ανακαλύψει ο Filippo Brunelleschi (1377-1446). Στο κέντρο της σύνθεσης παρουσιάζεται ο Εσταυρωμένος Χριστός, ο Θεός Πατέρας διαφαίνεται πίσω από το σταυρό του μαρτυρίου και ανάμεσά τους, εν είδη περιστεράς, το Άγιο Πνεύμα.
Ο Θεός Πατέρας κρατά στα χέρια τον Εσταυρωμένο και από αγάπη τον προσφέρει στην ανθρωπότητα. Ο καλλιτέχνης μοιάζει σαν να εμπνεύστηκε από τα λόγια του Ευαγγελιστή Ιωάννη: «Τόσο πολύ αγάπησε ο Θεός τον κόσμο, ώστε έδωσε το μονογενή του Υιό, για να μη χαθεί κανείς που να πιστεύει σ’ αυτόν, αλλά να έχει την αιώνια ζωή» (Ιωάννης 3, 16).
Επίσης το έργο «Αγία Τριάδα» του Αντρέι Ρουμπλιόφ (1360-1430) αποτελεί μια διάσημη και μυστηριώδη εικόνα του Τριαδικού Θεού. Ο κεντρικός άγγελος ευλογεί την κούπα στην οποία διακρίνουμε το «ἀρνίον … ὡς ἐσφαγμένον» (Αποκάλυψη 5,6) ενώ οι άλλοι άγγελοι (σύμβολα της Αγίας Τριάδας), σιωπηρά αναγνωρίζουν την ανάγκη μιας θυσίας που θα λυτρώσει τον λαό. Μέσα στην Αγία Τριάδα εισήλθε για πάντα η «κούπα τού θανάτου» κι έτσι μετατράπηκε σε κλειδί για τη ζωή του μέλλοντος. Με τον τρόπο αυτόν ο Ρουμπλιόφ ζωγράφισε μία από τις πιο συγκλονιστικές θεολογίες του Σταυρού.
Αλλά και ο Δομ. Θεοτοκόπουλος (El Greco) εικονίζει την Αγία Τριάδα με τον Χριστό νεκρό στην αγκαλιά του Πατέρα (Μουσείο Prado, περίπου 1577-1579).
Κι έτσι θα τολμήσω να πω πως το Μυστήριο της Αγίας Τριάδας, κατά κάποιον τρόπο, γίνεται πιο κατανοητό στην τέχνη παρά στη θεολογία!
+ Ιωάννης Σπιτέρης
