Πόσες φορές προσευχόμαστε, απαγγέλλοντας το «Πάτερ ημών», την προσευχή που μας δίδαξε ο Κύριος; Εμείς οι Έλληνες, έχουμε την τύχη να χρησιμοποιούμε τις ίδιες λέξεις με αυτές που γράφτηκαν τα Ευαγγέλια, δηλαδή τα ελληνικά. Πλέον οι λέξεις έχουν γίνει κάτι το αυτόματο και δεν δίνουμε σημασία στο νόημα ορισμένων εξ’ αυτών. Για παράδειγμα, ξέρουμε όλοι τί σημαίνει η λέξη «εἰσενέγκῃς» στο: «καὶ μὴ εἰσενέγκῃς ἡμᾶς εἰς πειρασμόν»;
Όσοι, όμως, απαγγέλλουν αυτή την προσευχή μεταφρασμένη στη γλώσσα τους, μπορεί να έχουν κάποια αρνητική εντύπωση όταν, προσευχόμενοι, επαναλαμβάνουν: «Μη μας ωθήσεις σε πειρασμό». Πράγματι, αυτό είναι το κυριολεκτικό νόημα της λέξης «εἰσενέγκῃς». Και αναρωτιούνται: «Μπορεί ο Θεός, ο Πατέρας μας, να μας “ωθήσει” στον πειρασμό;».
Όμως ο Ιησούς δεν δίδαξε το «Πάτερ ημών» στα ελληνικά, αλλά στα αραμαϊκά και σε αυτή την γλώσσα η λέξη αυτή έχει άλλο νόημα. Η αραμαϊκή ήταν η γλώσσα που μιλούσαν τότε στην Παλαιστίνη, στη διαλεκτική ποικιλία της Ιουδαϊκής αραμαϊκής, και επομένως ήταν η γλώσσα που μιλούσε και ο Ιησούς και οι Απόστολοι. Ήταν η διαδεδομένη γλώσσα στην Ανατολή μέχρι την αραβική επέκταση και σήμερα ομιλείται από μικρές κοινότητες στη Συρία, στο Ιράκ και στην Τουρκία.
Το ενδιαφέρον των μελετητών της Καινής Διαθήκης, όμως, δεν περιορίστηκε σε αυτήν την φράση, αλλά σε όλη την προσευχή που μας δίδαξε ο Κύριος και που έγινε σχεδόν αμέσως η κατεξοχήν προσευχή των χριστιανών, κυρίως στις λειτουργικές τους συνάξεις.
Το «Πάτερ ημών», όπως το απαγγέλλουμε εμείς, είναι αυτό που μας παρέδωσε ο Ευαγγελιστής Ματθαίος (6, 9-13) λίγο διαφορετικό από αυτό που διαβάζουμε στο Ευαγγέλιο κατά Λουκά (11,2-4). Πράγματι ο Ευαγγελιστής Λουκάς μας παρέδωσε μία πιο σύντομη εκδοχή του «Πάτερ Ημών», ενώ ο Ματθαίος μία πιο αναπτυγμένη. Ο Ματθαίος έχει δύο επιπλέον αιτήματα: «Γεννηθήτω το θέλημά σου, ως εν ουρανώ και επί της γής» και «αλλά ρύσαι ημάς από του πονηρού» που δεν βρίσκουμε στο Ευαγγέλιο κατά Λουκά. Ποια από τις δύο εκδοχές μας δίδαξε ο Κύριος;
Κάποιος θα μπορούσε να πει: «Και τις δύο, σε δύο διαφορετικές περιπτώσεις». Οι μελετητές, όμως, των Ευαγγελίων έχουν διαφορετική άποψη.
Για απάντηση θα χρησιμοποιήσω τη μελέτη ενός από τους πιο διάσημους μελετητές των Ευαγγελίων, του Joachim Jeremias (1900 -1979) που βρίσκουμε στο: «Ο Ιησούς και το Ευαγγέλιο του», μεταφρασμένο από τον Σάββα Αγουρίδη και που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άρτος και Ζωή το 1984 στην Αθήνα. Πιο συγκεκριμένα μας ενδιαφέρει το κεφάλαιο: «Η Κυριακή προσευχή υπό το φως της νεότερης έρευνας», σελ. 114-135.
Αναρωτιέται λοιπόν, αυτός ο σπουδαίος και πραγματικά ευλαβής μελετητής και μαζί του και άλλοι μελετητές: «Ποιο είναι το παλαιότερο κείμενο του “Πάτερ ημών”, αυτό του Ματθαίου ή αυτό του Λουκά;» και στη συνέχεια, από τη στιγμή που ο Ιησούς δίδαξε αυτή την προσευχή στα αραμαϊκά, ποια είναι η σωστή μετάφραση;
«Στο ερώτημα – διαβάζουμε – πως εξηγείται ότι τέτοιες αποκλίσεις τύπων της Κυριακής Προσευχής παρουσιάζονται στον Ματθαίο και στον Λουκά και η απάντηση είναι ότι οι αποκλίσεις με κανέναν τρόπο δεν μπορούν να αποδοθούν στην πρωτοβουλία των Ευαγγελιστών – κανένας συγγραφέας δεν θα τολμούσε εξ ιδίων να μεταβάλει την προσευχή του Κυρίου· οι αποκλίσεις οφείλονται στις διαφορετικές ιστορικές καταστάσεις: Έχουμε μπροστά μας τη λεκτική μορφή δύο εκκλησιών. Κάθε Ευαγγελιστής μας παραδίδει τη λεκτική μορφή της Κυριακής Προσευχής έτσι, όπως, στα χρόνια του, χρησιμοποιούνταν από την εκκλησία του».
Ο Ματθαίος που έγραψε το Ευαγγέλιό του για τους Χριστιανούς που προέρχονταν από τους Εβραίους, βρήκε την Προσευχή του Κυρίου όπως αυτή την χρησιμοποιούσαν στην εκκλησία των Ιουδαιοχριστιανών και είναι μακρύτερη από αυτήν του Λουκά. Ο Λουκάς που έγραψε το Ευαγγέλιό του για τους Χριστιανούς που προέρχονταν από τους εθνικούς (ειδωλολάτρες), μας παρέδωσε την πιο σύντομη εκδοχή του Πάτερ ημών, όπως αυτοί οι χριστιανοί την απήγγειλαν στις λειτουργικές τους συνάξεις. Εμείς, στην προσευχή μας, χρησιμοποιούμε την εκδοχή του Ματθαίου με τα επτά αιτήματα.
Ποιες απ’ αυτές τις δύο εκδοχές είναι η παλαιότερη; Για τους μελετητές είναι αυτή που βρίσκουμε στο Ευαγγέλιο κατά Λουκά με μόνο πέντε αιτήματα. Καταλήγουν σε αυτό το συμπέρασμα για τους εξής λόγους:
- Από τη συγκριτική μελέτη των σχεδόν 5.000 ελληνικών χειρόγραφων της Καινής Διαθήκης, φαίνεται πως το κείμενο του Λουκά είναι το πιο παλαιό.
- Όσον αφορά τη διαφορά μεταξύ Ματθαίου και Λουκά, στην εκδοχή του «Πάτερ ημών», αναρωτιέται ο J. Jeremias: «Ποιος θα τολμούσε να απαλείψει δύο αιτήματα της Προσευχής του Κυρίου, άμα ανήκαν σε αρχαιότερο υλικό της παράδοσης;». Μπορούμε να σκεφθούμε πως το αντίθετο είναι δυνατό, δηλαδή να προστεθεί κάτι στην λειτουργική σύναξη των Ιουδαιοχριστιανών. Πράγματι, οι Εβραίοι είχαν ήδη μια μεγάλη παράδοση προσευχών και μπορούσαν να προσθέσουν κάποιο αίτημα, που ήταν πολύ γνωστό στις προσευχές τους, χωρίς να σκεφτούν, πως προδίδουν την σκέψη του Εβραίου Ιησού που προσευχόταν όπως εκείνοι. Για παράδειγμα, το αίτημα που προσθέτει ο Ματθαίος: «Γεννηθήτω το θέλημά σου ως εν ουρανώ και επί της γής», το συναντάμε, σε παραλλαγές, και σε άλλες προσευχές των Εβραίων.
- Τελικά, υπέρ της προτεραιότητας του Λουκά συνηγορεί και η προσφώνηση του Θεού (στην αρχή του Πάτερ ημών), απλά ως «Αββά» (Μπαμπά, αγαπητέ Πατέρα), όπως την βρίσκουμε στις αρχαιότερες προσευχές των χριστιανών (Βλ. Ρωμ. 8,15 και Γαλ. 4,6). Ο Ματθαίος, αντίθετα, αισθάνεται την ανάγκη να προσθέσει: (Πάτερ ἡμῶν)«ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς, που δεν το βρίσκουμε στην κατά Λουκά εκδοχή, φράση ωστόσο που ανταποκρίνεται στην ευσεβή ιουδαιοπαλαιστινιακή συνήθεια.
Συνοψίζοντας, «η διαφορά των δύο αυτών πρακτικών στην προσευχή, εξηγείται, από το ότι προορίζεται για τελείως διαφορετικούς ανθρώπους». Ο Ματθαίος απευθύνεται στους Ιουδαίους χριστιανούς, που από μικρά παιδιά ήξεραν να προσευχηθούν. Ο Λουκάς απευθύνεται σε πρώην εθνικούς, που δεν είχαν ιδέα πώς να προσεύχονται. Και οι δύο, ωστόσο, όσο διαφορετική κι αν ήταν η κατάστασή τους, είχαν ένα κοινό στοιχείο: Ότι ένας χριστιανός μάθαινε να προσεύχεται με το Πάτερ ημών, σύμφωνα με την καταγωγή του.
Το Πάτερ ημών, λοιπόν, το δίδαξε ο Ιησούς στα αραμαϊκά, επομένως και η μετάφραση πρέπει να γίνει από τα αραμαϊκά.
Η αντίστοιχη ελληνική λέξη με την οποία αρχίσαμε αυτό το κείμενο, «εισενέγκεις», στα αραμαϊκά σημαίνει «κάνε ώστε να μην υποκύψουμε στον πειρασμό». Αυτή η ερμηνεία είναι προσαρμοσμένη με όλη τη λογική της Καινής Διαθήκης. Ο Θεός δεν μπορεί να μας «σπρώξει» στον πειρασμό (όπως αφήνει να εννοηθεί το ελληνικό κείμενο), αλλά μας προστατεύει ώστε να μην υποκύψουμε στον πειρασμό, όπως εκφράζεται στα αραμαϊκά.
Οι μελετητές μας προσφέρουν όλη τη μετάφραση του «Πάτερ ημών» από τα αραμαϊκά. Μεταφέρουμε εδώ τη μετάφραση του Joachim Jeremias ο οποίος δικαιολογεί τη μετάφραση κάθε αιτήματος.
«Η διάταξη στην Κυριακή Προσευχή είναι απλή και διαφανής. Παραθέτουμε, καταλήγει ο Jeremias, αυτήν που θεωρούμε ως την αρχαιότερη διατύπωση, δηλαδή τον συντομότερο τύπο του Λουκά, σε επιμέρους όμως αποκλίσεις, έχοντας υπόψη μας και τον Ματθαίο:
«Αγαπητέ Πατέρα ( = Αββά),
ας αγιασθεί το όνομά σου.
Ας έλθει η βασιλεία σου.
Το ψωμί μας για αύριο
δώσε μας σήμερα
και συγχώρησε μας τα οφειλήματα
όπως κι εμείς επίσης μ’ αυτό που κάνουμε τώρα,
συγχωρούμε τους δικούς μας οφειλέτες.
Και μη μας αφήσεις να υποκύψουμε στον πειρασμό».
Βέβαια, όλοι εμείς θα εξακολουθήσουμε να προσευχόμαστε με το Πάτερ ημών όπως το ξέρουμε αιώνες τώρα, σύμφωνα με την παράδοση του κατά Ματθαίου Ευαγγελίου. Έτσι άλλωστε προσευχόμαστε όλοι οι χριστιανοί όλων των ομολογιών. Οι μελέτες είναι για τους ειδικούς και όσους θέλουν να εμβαθύνουν τη χριστιανική τους γνώση.
+ Ιωάννης Σπιτέρης
