Blaise Pascal 401 χρόνια από τη γέννησή του
Συχνά αναρωτιέμαι, πώς ο άνθρωπος, ενώ έφτασε σε τόσα υψηλά επίπεδα στην επιστήμη, κατόρθωσε να βελτιώσει την κατάστασή του σε όλους τους τομείς, στην ιατρική, στην επικοινωνία, να κινείται με πρωτοφανή ταχύτητα, να εκφράζεται και να επικοινωνεί με τους άλλους καταρρίπτοντας όλα τα σύνορα, δημιούργησε ακόμη και τεχνητή νοημοσύνη, που μπορεί να είναι εξαιρετικά χρήσιμη, αλλά και εξαιρετικά επικίνδυνη, ωστόσο να μην έχει καταφέρει να βελτιωθεί o ίδιος ως οντότητα; Το αντίθετο μάλιστα, φαίνεται να χειροτερεύει τόσο στον κοινωνικό, όσο και στον ηθικό και θρησκευτικό τομέα. Η βία φαίνεται να αυξάνεται σε όλους τους τομείς, ξεκινώντας από τους αδελφοκτόνους πολέμους μέχρι και την οικογενειακή βία. Οι αξίες της ζωής φαίνεται να έχουν υποστεί σημαντική οπισθοδρόμηση, φαίνεται μάλιστα πως ανατρέπονται όλες οι αξίες που θεωρούνταν κάποτε σημαντικές.
Όλα αυτά δεν είναι καινούργια στον ανθρώπινο προβληματισμό μέσα τους αιώνες: ένας φιλόσοφος, του οποίου τη γέννηση τιμάμε αυτές τις ημέρες (19 Ιουνίου), ο Blaise Pascal, αλλά και η Αγία Γραφή, θα μας βοηθήσουν να αντιμετωπίσουμε αυτήν την πτυχή που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, δηλαδή το μεγαλείο του και τη δυστυχία του.
O Blaise Pascal θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές όλων των εποχών. Γεννήθηκε στο Κλερμόν (σημερινό Κλερμόν-Φεράν) της Γαλλίας στις 19 Ιουνίου 1623 και πέθανε στο Παρίσι, στα τριάντα εννέα χρόνια του, στις 19 Αυγούστου 1662.
Το 2023 γιορταστήκαν τα 400 χρόνια από την γέννηση αυτού του μεγάλου στοχαστή. Τον θυμήθηκα ιδιαίτερα αυτές τις μέρες, επέτειο της γέννησής του (19 Ιουνίου) και πάνω απ’ όλα θυμήθηκα τους στοχασμούς του για το «μεγαλείο και τη δυστυχία» του ανθρώπου, που αναπτύσσει στο γνωστότερο έργο του, Les pensées (Σκέψεις ή Στοχασμοί). Πρόκειται για μια συλλογή σκέψεων που δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει και η οποία εκδόθηκε το 1670, μετά τον θάνατό του. Είναι αναμφίβολα ένα από τα μεγάλα αριστουργήματα της δυτικής σκέψης. (Σε ελληνική μετάφραση μπορούμε να ανατρέξουμε στα: Σκέψεις. μτφρ. Αντωνόπουλος, Π. Αναγνωστίδης. Στοχασμοί. μτφρ. Νίκος Ματσούκας (1η έκδοση). Θεσσαλονίκη: Πουρναράς. 1999 [1986]. Δημήτρης Αρμάος, επιμ. (2008). Σκέψεις. μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης (2η έκδοση). Αθήνα: Καστανιώτης. Η αθλιότητα του ανθρώπου και άλλες σκέψεις. μτφρ. Γιούλη Τσίρου. Αθήνα: Το Ποντίκι. 2009).
Ο Pascal υπήρξε φιλόσοφος, θεολόγος, μαθηματικός, επιστήμονας. Μία από τις κεντρικές ιδέες που εμπνέουν τους στοχασμούς του είναι ακριβώς: «Το μεγαλείο και η Αθλιότητα του Ανθρώπου» («Sublimitas et miseria hominis»). Με αυτόν τον τίτλο, ο Πάπας Φραγκίσκος υπέγραψε στις 19 Ιουνίου 2023 μια Αποστολική Επιστολή με την ευκαιρία της τέταρτης εκατονταετηρίδας από τη γέννηση του Γάλλου φιλοσόφου. Γράφει, μεταξύ άλλων, ο Πάπας Φραγκίσκος: «Το μεγαλείο και η αθλιότητα του ανθρώπου, μαζί, αποτελούν το παράδοξο που βρίσκεται στην καρδιά του προβληματισμού και του μηνύματος του Blaise Pascal».
Το ντοκουμέντο, αυτό, του Πάπα Φραγκίσκου θα το έχουμε, στη συνέχεια, ως πηγή για ορισμένες αναφορές που θα χρησιμοποιήσουμε, πάνω στη σκέψη του μεγάλου αυτού στοχαστή.
Σε τι συνίσταται το μεγαλείο και η αθλιότητα του ανθρώπου για τον Pascal; Συνήθως επαναλαμβάνεται πως για τον φιλόσοφο Pascal η αθλιότητα του ανθρώπου προέρχεται από την αυτοσυνείδησή του, ότι αισθάνεται χαμένος μέσα στην απεραντοσύνη του σύμπαντος. Ενώ το μεγαλείο του προέρχεται από την ικανότητα του να κατανοεί το σύμπαν με τη δύναμη της σκέψης.
Για τον χριστιανό Pascal, όμως, η αθλιότητα του ανθρώπου αποτελεί καθημερινή εμπειρία που προέρχεται από την αμαρτωλή κατάστασή του, ενώ το μεγαλείο του, προέρχεται από τον Θεό που του δίνεται ως χάρη μέσω του Ιησού. Γράφει σε μια από τις «Σκέψεις»: «Το μεγαλείο και η αθλιότητα του ανθρώπου είναι τόσο προφανή, ώστε η αληθινή θρησκεία πρέπει αναγκαστικά να μας διδάσκει τόσο ότι υπάρχει στον άνθρωπο μια μεγάλη αρχή μεγαλείου, όσο και μια μεγάλη αρχή αθλιότητας. Πρέπει επίσης να εξηγεί αυτές τις εκπληκτικές αντιφάσεις…».
«Όχι από τους φιλοσόφους και τους σοφούς, αλλά από τον Ιησού Χριστό προέρχεται το μεγαλείο μας. Βεβαιότητα. Βεβαιότητα. Αίσθημα Χαράς. Ειρήνης. Ο Θεός του Ιησού Χριστού, είναι το μεγαλείο του ανθρώπου».
Αυτά τα τελευταία λόγια τα έγραψε μετά από την περίφημη «νύχτα της φωτιάς». Στις 23 Νοεμβρίου 1654, ο Pascal είχε μια ισχυρή εμπειρία που ακόμη και σήμερα αναφέρεται ως η «νύχτα της φωτιάς». Αυτή η μυστικιστική εμπειρία, η οποία τον έκανε να κλάψει δάκρυα χαράς, ήταν τόσο έντονη και τόσο καθοριστική γι’ αυτόν, ώστε την κατέγραψε σε ένα κομμάτι χαρτί, με ακριβή χρονολογία, το ονόμασε «Μνημόνιο» και το τοποθέτησε στη φόδρα του παλτού του, για να ανακαλυφθεί μετά το θάνατό του.
Αυτήν την αίσθηση της μικρότητας και του μεγαλείου του ανθρώπου τη βρίσκουμε και στην Αγία Γραφή και στους Πατέρες της Εκκλησίας.
Στο βιβλίο της Γέννησης, ο άνθρωπος παρουσιάζεται φτιαγμένος από χώμα, αλλά ταυτόχρονα ο Θεός τον θέλησε «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσίν Του» (Γένεση 1, 26).
Το βιβλίο του Ησαΐα προτείνει συχνά ένα θέμα αγαπητό στους προφήτες: ο άνθρωπος δεν είναι παρά μια πνοή, είναι «σάρκα», δηλαδή ένα εύθραυστο ον, όπως το χορτάρι, που σήμερα υπάρχει και αύριο φεύγει (βλ. Ησαΐας 40,7-8). Μόνο αν στηριχθεί στον αληθινό Θεό και όχι στα είδωλα, ο άνθρωπος θα μπορέσει να βρει σταθερότητα και να διατηρήσει το μεγαλείο που έλαβε από τον Δημιουργό (πρβλ. Ησαΐας 41,29). Ωστόσο, φαίνεται να ξεχνά τη δημιουργική του υπόσταση και, γοητευμένος από τα έργα των χεριών του, γίνεται τόσο υπερήφανος, ώστε να πιστεύει ότι μπορεί να γίνει μεγάλος χωρίς τον Θεό και να ισχυρίζεται ότι είναι σαν τον Θεό: «Με τη δύναμη των χεριών μου ενήργησα, και με την ευφυΐα μου, γιατί είμαι ευφυής» (Ησαΐας 10,13), δηλώνει ο βασιλιάς της Ασσυρίας, απολαμβάνοντας τα επιτεύγματά του. «Θα κάνω τον εαυτό μου ίσο με τον Ύψιστο» (Ησαΐας 14,14), αιτιολογεί ο βασιλιάς της Βαβυλώνας μέσα στην ύβρη του.
Η Καινή Διαθήκη εμβαθύνει και αναπτύσσει αυτό που συνιστά το μεγαλείο του ανθρώπου. Πρόκειται για τη «νέα ζωή» που ο Χριστός μάς χάρισε με το θάνατο και την Ανάστασή του και με την οποία γινόμαστε «νέα πλάσματα» και δεν είναι άλλη από τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος. Η «εν Χριστώ ζωή» δεν είναι κάτι το ξεχωριστό από τη «ζωή εν Πνεύματι» (Βλ. Προς Ρωμαίους 8, 1-27). Για την Καινή Διαθήκη, το Άγιο Πνεύμα δεν αποτελεί απλώς κάτι που προστίθεται στον ήδη υπάρχοντα άνθρωπο, αλλά είναι ουσιαστικό συστατικό της ύπαρξής του, όχι μόνο ως ζώσα ύπαρξη, αλλά ως ζώσα δια-προσωπική ύπαρξη, δηλαδή ως «πρόσωπο». Και αυτό όχι διότι το αξίζει η ανθρώπινη φύση μας, αλλά χάρη στην αγάπη του Θεού για τον καθένα από εμάς, ο οποίος μας προσφέρει συνεχώς ως «Δώρο» το Πνεύμα του. Σε αυτό συνιστά το πραγματικό μεγαλείο του ανθρώπου.
+ Ιωάννης Σπιτέρης
