Όπως είναι γνωστό το Σύμβολο Πίστεως που αναγγέλλουμε σήμερα διαμορφώθηκε «συνοδικά» στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο της Νικαίας το 325 μ.Χ. και ολοκληρώθηκε 50 χρόνια αργότερα στην Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης το 381.
Πρέπει όμως, να φτάσουμε σε αυτές τις δύο συνόδους. για να έχουμε ένα επίσημο «Σύμβολο της Πίστεως»; Πριν από αυτό, σε τι πίστευαν οι Χριστιανοί; Αυτοί πίστευαν ουσιαστικά ό,τι πιστεύουμε κι εμείς σήμερα, δηλαδή αυτό που περιλαμβάνεται στο «Πιστεύω», που απαγγέλλουμε στη Θεία Λειτουργία. Απλώς τότε όλα αυτά υπήρχαν σποραδικά και έμμεσα μέσα στην Αγία Γραφή, όπως ο σπόρος περιέχει το φυτό.
Υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι για τους οποίους η Εκκλησία ανέπτυξε την πίστη που έλαβε από την Αποκάλυψη του Κυρίου Ιησού Χριστού: ένας εσωτερικός και ένας εξωτερικός.
1 – Ο εσωτερικός λόγος είναι «το Πνεύμα της Αληθείας, που οδηγεί στην όλη αλήθεια» (πρβλ. Ιω. 14,16).
2- Ο εξωτερικός εμφανίζεται όταν οι αλήθειες της πίστεως αμφισβητούνται, ιδίως μέσω αιρέσεων, και τότε η Εκκλησία καλείται να τις διατυπώσει με σαφήνεια και ακρίβεια. Έτσι γεννιούνται οι λεγόμενοι δογματικοί ορισμοί (δόγματα), που αποτυπώνονται στα «Σύμβολα της Πίστεως».
Γιατί λέμε «σύμβολο» της πίστεως;
Η λέξη «σύμβολο», στους αρχαίους, δεν είχε τη σημασία που έχει σήμερα. Σήμαινε ένα σημείο, ένα αντικείμενο αναγνώρισης. Ήταν κοινή πρακτική όσοι σύναπταν μια συμφωνία να ανταλλάσσουν ένα «σύμβολο» – συνήθως ένα αντικείμενο, όπως ένα νόμισμα ή μια σφραγίδα κομμένη στα δύο. Κάθε συμβαλλόμενος κρατούσε το μισό, η μελλοντική ένωση των δύο μερών αποδείκνυε την αυθεντικότητα της σχέσης ή της συμφωνίας. Κάθε τμήμα λεγόταν «σύμβολο».
Από αυτή την πρακτική προέρχεται η χριστιανική χρήση του όρου «σύμβολο». Τα πρώτα Σύμβολα της Πίστεως λειτουργούσαν ως ομολογία πίστεως και σημείο αναγνώρισης μεταξύ των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων. Ήταν σύντομες, σαφείς και εύκολα απομνημονεύσιμες διατυπώσεις, που εξασφάλιζαν την ενότητα της πίστεως και την ταυτότητα των πιστών. Το «σύμβολο» της πίστεως, λοιπόν, αποτελεί την «ταυτότητα» των χριστιανών.
Βιβλικές ρίζες του «Πιστεύω»
Η χριστιανική πίστη έχει ως αποκλειστική πηγή την Αποκάλυψη του Θεού στην Αγία Γραφή και στην ιερά Παράδοση. Η πίστη είναι η απάντηση του ανθρώπου στον Θεό που αποκαλύπτεται μέσω του Ιησού Χριστού.
Ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄ είχε πει σε ένα συνέδριο κατηχητών: «“Ο Ιησούς είναι ο Κύριος”: αυτή είναι η κοινή ομολογία της Εκκλησίας, το ασφαλές θεμέλιο όλης της ζωής της. Από αυτή τη φράση αναπτύχθηκε ολόκληρη η διατύπωση του Συμβόλου των Αποστόλων και του Συμβόλου της Νικαίας». Η φράση «Ο Ιησούς είναι ο Κύριος» απαντάται πολλές φορές στην Καινή Διαθήκη (βλ. π.χ. Φιλιππησίους 2,10–11. Ρωμαίους 10:9 – «εἰ ὁμολογήσῃς… ὅτι Ἰησοῦς Κύριος… σωθήσῃ»). Η φράση, λοιπόν, «Ο Ιησούς είναι ο Κύριος» δηλώνει ότι ο Ιησούς είναι ο Θεός, ο ίδιος που αποκαλύφθηκε ως YHWH στην Παλαιά Διαθήκη. Το YHWH είναι το προσωπικό, αποκαλυμμένο Όνομα του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη, το οποίο οι Εβραίοι δεν πρόφεραν λόγω σεβασμού. Οι Εβδομήκοντα (LXX), όταν μετέφρασαν την Παλαιά Διαθήκη στα ελληνικά (3ος αιώνας π.Χ.), αντικατέστησαν το YHWH με τον όρο «Κύριος». Η χρήση του για τον Ιησού φανερώνει τη θεότητά Του.
Το Πιστεύω αποτελεί την ανάπτυξη αυτής της βασικής φράσης. Αν το σκεφτούμε καλά, ολόκληρη η ομολογία της χριστιανικής πίστεως συμπυκνώνεται σε αυτή τη διακήρυξη: «Ο Ιησούς είναι ο Κύριος», δηλ. ο Ιησούς είναι Θεός!
Δεύτερη πηγή του Πιστεύω είναι η εντολή του αναστημένου Χριστού προς τους μαθητές του: «Πορευθέντες, μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρός καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος» (Ματθ. 28,19).
Τα Σύμβολα της Πίστεως είναι η θεολογική ανάπτυξη της θεότητας του Ιησού και επομένως της Τριαδικότητας του Θεού.
Το «Σύμβολο των Αποστόλων»
Ήδη από τον 3ο αιώνα παρατηρείται μια διαφορετικότητα: η Ανατολή προσανατολίζεται προς τα Σύμβολα των Οικουμενικών Συνόδων, ενώ η Δύση διαθέτει ένα αρχαιότατο βαπτισματικό Σύμβολο, γνωστό ως «Σύμβολο των Αποστόλων». Το συναντούμε στον Ρουφίνο της Κονκόρντια (περ. 345–410) στα λατινικά, και στον Μάρκελλο της Άγκυρας (περ. 340) στα ελληνικά.
Σύγχρονες μελέτες επιβεβαιώνουν την ύπαρξή του σε ακόμη παλαιότερη εποχή, με μαρτυρίες από τον Τερτυλλιανό (περ. 155–240) και τον Ιππόλυτο Ρώμης (περ. 170–235), παρά τις μικροδιαφορές στη διατύπωση.
Η Ανατολή ουσιαστικά αγνοούσε το Σύμβολο αυτό. Στη Σύνοδο Φεράρας–Φλωρεντίας (1438), οι Λατίνοι Πατέρες επικαλέστηκαν το «Σύμβολο των Αποστόλων», για να λάβουν την απάντηση του Μάρκου Ευγενικού πως η ελληνική Εκκλησία δεν το γνώριζε. Ωστόσο, η παρουσία του στο έργο του Μάρκελλου της Άγκυρας δείχνει ότι η Ανατολή το είχε ήδη γνωρίσει.
Το όνομα «Αποστολικό» δεν δηλώνει αποστολική συγγραφή, αλλά το γεγονός ότι εκφράζει την αποστολική διδασκαλία. Ακόμα και σήμερα αυτό το σύμβολο θα έπρεπε να αναγγέλλεται στις καθολικές εκκλησίες μας κυρίως κατά τη διάρκεια της Τεσσαρακοστής.
Το Σύμβολο της Πίστεως Νικαίας–Κωνσταντινουπόλεως
Το Πιστεύω που απαγγέλλεται στη Θεία Λειτουργία σήμερα, όπως έχουμε ήδη επισημάνει, είναι καρπός των Οικουμενικών Συνόδων της Νικαίας (325) και της Κωνσταντινουπόλεως (381). Η πρώτη Σύνοδος διατύπωσε την πίστη στη θεότητα του Ιησού Χριστού απέναντι στην αίρεση του Αρείου, η δεύτερη υπογράμμισε τη θεότητα του Αγίου Πνεύματος ενάντια στους πνευματομάχους, αυτών δηλαδή που αμφισβητούσαν τη θεότητα του Αγίου Πνεύματος.
Το Σύμβολο αυτό αναγνωρίστηκε επίσημα από τη Σύνοδο της Χαλκηδόνας το 451. Η Δύση βέβαια δέχτηκε αυτό το σύμβολο ως συνοδική απόφαση, αλλά εισήχθη στη λειτουργική ζωή της αρκετά αργότερα: αρχικά στην Ισπανία τον 6ο αιώνα, ως αντίδοτο στον Αρειανισμό, και έπειτα σταδιακά σε όλη τη Δύση. Καθοριστική υπήρξε η συμβολή του Καρλομάγνου, που το εισήγαγε στη φραγκική Λειτουργία τον 9ο αιώνα.
Στη Ρώμη καθιερώθηκε πολύ αργότερα, μόλις το 1014, ο Πάπας Βενέδικτος Η΄ επέτρεψε την απαγγελία του στη Λειτουργία, κατόπιν αιτήματος του αυτοκράτορα Ερρίκου Β΄ της Γερμανίας.
Στην Ανατολή, παρότι υπήρξε θεολογική συμφωνία, δεν επικράτησε ένα κοινό, ενιαίο Σύμβολο, λόγω της απουσίας μιας κεντρικής αυθεντίας, όπως η Ρώμη στη Δύση. Το Πιστεύω της Νικαίας–Κωνσταντινουπόλεως άρχισε να χρησιμοποιείται λειτουργικά στην Κωνσταντινούπολη τον 6ο αιώνα, αλλά καθιερώθηκε επίσημα μόλις τον 9ο.
Παράρτημα:
Το «Σύμβολο των Αποστόλων» σε ελληνική απόδοση
(από τον Μάρκελλο της Άγκυρας)
«Πιστεύω εἰς Θεὸν Πατέρα, παντοκράτορα, ποιητὴν οὐρανοῦ καὶ γῆς· Καὶ (εἰς) Ἰησοῦν Χριστόν, υἱὸν αὐτοῦ τὸν μονογενῆ, τὸν Κύριον ἡμῶν, τὸν συλληφθέντα ἐκ Πνεύματος Ἁγίου, γεννηθέντα ἐκ Μαρίας τῆς Παρθένου, παθόντα ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου, σταυρωθέντα, θανόντα καὶ ταφέντα, κατελθόντα εἰς τὰ κατώτατα, τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ ἀναστάντα ἀπὸ τῶν νεκρῶν, ἀνελθόντα εἰς τοὺς οὐρανούς, καθεζόμενον ἐκ δεξιᾶς Θεοῦ Πατρὸς παντοδυνάμου, ἐκεῖθεν ἐρχόμενον κρῖναι ζῶντας καὶ νεκρούς. Πιστεύω εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον· ἁγίαν καθολικὴν Ἐκκλησίαν, ἁγίων κοινωνίαν, ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, σαρκὸς ἀνάστασιν, ζωὴν αἰώνιον. Ἀμήν».
Πηγές: Διάφορες μελέτες στο Web και κυρίως: ΔΙΕΘΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ.
Ιησούς Χριστός, Υιός του Θεού, Σωτήρας. 1700ή επέτειος της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου της Νίκαιας (325–2025)
+ Ιωάννης Σπιτέρης
Αρχιεπίσκοπος
