Ένα μεγάλο ιστορικό ψέμα
Η Σύνοδος της Νικαίας έγινε γνωστή το 2003, χάρη στο μυθιστόρημα του Νταν Μπράουν «Κώδικας Ντα Βίντσι». Στο μυθιστόρημα αυτό υποστηρίζεται ότι «[…] μέχρι εκείνη τη στιγμή, ο Ιησούς θεωρούνταν από τους οπαδούς του ως ένας θνητός προφήτης… ένας μεγάλος και ισχυρός άνθρωπος, αλλά εξακολουθούσε να είναι άνθρωπος. Ένας θνητός. Ο ορισμός του ως “Υιός του Θεού” προτάθηκε επίσημα και ψηφίστηκε στη Σύνοδο της Νικαίας». Το μυθιστόρημα, λοιπόν, ισχυρίζεται ότι η θεότητα του Ιησού αναγνωρίστηκε μετά από ψηφοφορία στη Σύνοδο και μάλιστα με μικρή διαφορά, και ότι ο Κωνσταντίνος ο Μέγας, που την είχε συγκαλέσει, θα την είχε επιβάλει με σκοπό να εδραιώσει την εξουσία του (από τη Βικιπαίδεια).
Την εποχή εκείνη πολλοί αναγνώστες πείστηκαν ότι οι φαντασιώσεις αυτής της μυθοπλασίας αποτελούσαν ιστορική αλήθεια, όταν στην πραγματικότητα επρόκειτο για μια καλοστημένη απάτη. Απλά, ο Νταν Μπράουν άντλησε τις ιδέες περί Χριστού από συγγραφείς του γαλλικού διαφωτισμού, όπως ο Βολταίρος και άλλους συγχρόνους του, πολέμιους του Χριστιανισμού. Μόνο πως αυτοί προσπαθούσαν να περάσουν τις νεωτερικές τους ιδέες με έναν τρόπο κάπως πιο επιστημονικό.
Αρκεί κανείς να διαβάσει χωρίς προκαταλήψεις την Καινή Διαθήκη, κυρίως το Ευαγγέλιο κατά Ιωάννη και τις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου, για να αντιληφθεί πως οι πρώτοι χριστιανοί, αν και προερχόμενοι από τον Ιουδαϊσμό, που ήταν αυστηρά μονοθεϊστικός, πίστεψαν στον Ιησού ως Θεό, συνδέοντάς τον με τον Υιό και τον Λόγο του Θεού. Εξάλλου οι πρώτες αιρέσεις δεν αμφισβήτησαν τη θεότητα του Ιησού, αλλά μάλλον την ανθρώπινη φύση του.
Το θεολογικό διακύβευμα της Συνόδου
Για την Εκκλησία ήταν ζήτημα ζωής ή θανάτου, σωτηρίας ή καταδίκης να υπερασπιστεί την ακεραιότητα της ανθρώπινης φύσης του Ιησού και ταυτόχρονα την θεότητά του. Αν ο Ιησούς δεν ήταν αληθινός άνθρωπος όπως εμείς, δεν θα μπορούσε να είναι ο μεσίτης της σωτηρίας, και, αν δεν ήταν αληθινός Θεός, δεν θα μπορούσε να εγκαθιδρύσει την ένωσή μας με τον Πατέρα, στην οποία συνίσταται η σωτηρία μας.
Από την άλλη πλευρά, με την άρνηση της θεότητας του Ιησού απορριπτόταν το κεντρικό μυστήριο του χριστιανισμού, δηλαδή η Αγία Τριάδα, και κατά συνέπεια η απονομή του βαπτίσματος στο όνομα της Τριάδας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, η Σύνοδος της Νικαίας, θεώρησε απαραίτητο να υπερασπιστεί με όλες της τις δυνάμεις την θεότητα του Ιησού από την αίρεση του Αρείου, ο οποίος αρνιόταν να δεχθεί τον Ιησού ως Θεό.
Η διδασκαλία του Άρειου
Η θεμελιώδης προϋπόθεση του Άρειου ήταν η πεποίθηση της απόλυτης μοναδικότητας και της υπερβατικότητας του Θεού, ο οποίος αποτελεί την «αγέννητον αρχήν» όλης της πραγματικότητας και δεν μπορούσε να τη «μοιραστεί» με άλλα όντα. Αυτός και οι οπαδοί του, κυρίως ο Ευσέβιος της Νικομήδειας, δίδασκαν ότι, εφόσον ο Θεός είναι ένας, υπερβατικός και αδιαίρετος, το είναι ή η ουσία του δεν μπορεί να διαιρεθούν με κανέναν άλλον.
Τι αντιπροσώπευε, λοιπόν, ο Ιησούς για τον Άρειο; Γι’ αυτόν, ο Υιός ή ο Λόγος του Θεού και επομένως ο Ιησούς, ήταν ένα πλάσμα (κτίσμα) που ο Πατέρας δημιούργησε εκ του μηδενός. Ο όρος «γεννώ», που χρησιμοποιείται για τη γέννηση του Υιού, πρέπει επομένως να κατανοηθεί με την καθαρά μεταφορική έννοια της δημιουργίας. Φυσικά ο Υιός είναι ένα τέλειο πλάσμα, το οποίο δεν μπορεί να συγκριθεί με την υπόλοιπη δημιουργία, αλλά είναι ένα πλάσμα που οφείλει την ύπαρξή του στη θέληση του Πατέρα.
Η θεολογία της Συνόδου της Νίκαιας
Η Σύνοδος διατύπωσε ένα Σύμβολο της Πίστεως (το «Πιστεύω») ζητώντας από όλους τους παρόντες επισκόπους να το υπογράψουν. Πρόκειται για ένα κείμενο που μοιάζει πολύ με εκείνο της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων.
Το Πιστεύω της Νίκαιας είναι το εξής:
«Πιστεύομεν εἰς ἕνα Θεὸν Πατέρα παντοκράτορα, πάντων ὁρατῶν τε και ἀοράτων ποιητήν.
Πιστεύομεν εἰς ἕναν κύριον Ἰησοῦν Χριστόν, τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ,
γεννηθέντα ἐκ τοῦ πατρὸς μονογενῆ, τοὐτέστιν ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ πατρός,
Θεὸν ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ, γεννηθέντα, οὐ ποιηθέντα,
ὁμοούσιον τῷ πατρί, δι’ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο,
τά τε ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς,
τὸν δι’ ἡμᾶς τοὺς ἀνθρώπους καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα
καὶ σαρκωθέντα καὶ ἐνανθρωπήσαντα,
παθόντα, καὶ ἀναστάντα τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ,
καὶ ἀνελθόντα εἰς τοὺς οὐρανούς,
καὶ ἐρχόμενον κρῖναι ζῶντας καὶ νεκρούς.
Καὶ εἰς τὸ Ἅγιον Πνεῦμα.
Τοὺς δὲ λέγοντας, ὅτι ἦν ποτέ ὅτε οὐκ ἦν, καὶ πρὶν γεννηθῆναι οὐκ ἦν, καὶ ὅτι ἐξ ἑτέρας ὑποστάσεως ἢ οὐσίας φάσκοντας εἶναι, [ἢ κτιστόν,] τρεπτὸν ἢ ἀλλοιωτὸν τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ, [τούτους] ἀναθεματίζει ἡ καθολικὴ [καὶ ἀποστολικὴ] ἐκκλησία».
Η σημασία του «ὁμοούσιον τῷ Πατρί»
Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι, απλώς, η Σύνοδος προσέθεσε στο Σύμβολο της Ιερουσαλήμ την έκφραση «ὁμοούσιον τῷ Πατρί» και το τελικό ανάθεμα κατά των Αρειανών.
Οι συζητήσεις σχετικά με την προέλευση και τη σημασία της έκφρασης «ὁμοούσιον τῷ Πατρί», είναι απίστευτα πολλές και διιστάμενες. Εδώ δεν σκοπεύουμε να ασχοληθούμε με αυτή τη διαμάχη, διότι θα ξεπερνούσε τον σκοπό μας. Το βέβαιο είναι ότι οι Πατέρες στη Νίκαια χρησιμοποίησαν αυτήν τη λέξη, η οποία δεν έχει βιβλική αλλά φιλοσοφική προέλευση, για να δηλώσουν ότι έχει από κοινού την ίδια ουσία, δηλαδή την ίδια θεότητα, χωρίς όμως να την πολλαπλασιάζει. Πρόκειται για το απόλυτο μυστήριο της Αγίας Τριάδας.
Το «ὁμοούσιον» ήταν ένας αρκετά γνωστό όρος, π.χ. το γνώριζε και ο Ωριγένης, αλλά εδώ του δίνεται ένα εντελώς νέο νόημα.
Εισαγόμενο στο Σύμβολο της Πίστεως, οι Πατέρες της Συνόδου σκόπευαν να τονίσουν, επίσημα και ρητά, την πεποίθησή τους ότι ο Υιός ήταν πλήρως Θεός, με την έννοια ότι μοιραζόταν την ίδια φύση με τον Πατέρα και επομένως ο Ιησούς, ο ενσαρκωμένος Λόγος, ήταν αληθινός Θεός και αληθινός άνθρωπος με όλες τις συνέπειες.
Οι επίσκοποι, στην πλειοψηφία τους, αποδέχθηκαν το σύμβολο. Ο Άρειος και οι οπαδοί του αρνήθηκαν να δεχθούν το συνοδικό «Πιστεύω» και στάλθηκαν στην εξορία.
Στην Δύση, που υιοθέτησε την ομολογία της πίστεως της Νικαίας, το «Πιστεύω» και οι υπόλοιπες αποφάσεις της Συνόδου έφθασαν τριάντα περίπου χρόνια αργότερα. Όπως γνωρίζουμε, η επιμονή για την ενότητα της θεότητας ήταν πολύ αισθητή στη Δύση και το «ὁμοούσιον» έγινε δεκτό ως κατάλληλη μετάφραση του όρου «unius substantiae» (μίας μόνης ουσίας) που κληρονομήθηκε ήδη από τον Τερτυλλιανό (155 – 240 μ.X.).
Tο Σύμβολο της Νικαίας ήταν πολύ ελλιπές. Όπως μπορεί κανείς να αντιληφθεί, όσον αφορά το Άγιο Πνεύμα, ομολογούσε μόνο: πιστεύουμε «καὶ εἰς τὸ Ἅγιον Πνεῦμα». Συμπληρώθηκε το 381 από τη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης και γι’ αυτό ονομάζεται «Πιστεύω Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως». Πρόκειται για το «Πιστεύω» που ομολογούμε ακόμη σήμερα, κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας.
Ανανεώνω την πίστη μου στη Θεότητα του Χριστού
Ολοκληρώνουμε με τα λόγια του θεολόγου Καρδιναλίου Raniero Cantalamessa «Νίκαια, μια σύνοδος όλων των χριστιανών για την 17η εκατονταετηρίδα της Συνόδου» (325μ.Χ). (στο enoriako.info).
«Οι αμέτρητες ιστορικές, θεολογικές και οικουμενικές πρωτοβουλίες που θα λάβουν χώρα με την ευκαιρία της 17ης εκατονταετηρίδας της Συνόδου της Νικαίας θα είναι, για τον Θεό και την Εκκλησία, σχεδόν άχρηστες, αν δεν εξυπηρετήσουν τον σκοπό που εξυπηρετούσε η Νίκαια, δηλαδή να επιβεβαιώσουν και, αν χρειαστεί, να αναζωπυρώσουν στους Χριστιανούς την πίστη στη θεότητα του Χριστού και στην τριαδικότητα του Θεού. Πριν από δεκαεπτά αιώνες, το σώμα της Εκκλησίας κατέβαλε μια υπέρτατη προσπάθεια, υψώνοντας την πίστη πάνω από όλα τα ανθρώπινα συστήματα και κάθε αντίσταση της λογικής… Δεν αρκεί πλέον να επαναλαμβάνουμε το Σύμβολο της Πίστεως της Νίκαιας· πρέπει να ανανεώσουμε το ξεχείλισμα της πίστης στη θεότητα του Χριστού, που όμοιό του δεν έχει ξαναγίνει από τότε».
