«Habemus Papam!». Την Κυριακή 18 Μαΐου, στην πλατεία του Αγίου Πέτρου θα πραγματοποιηθεί η Θεία Λειτουργία για την έναρξη του αξιώματος του νέου Πάπα Λέοντος ΙΔ΄. Πρόκειται για μια εξαιρετικά λιτή τελετή, η οποία δεν θυμίζει σε τίποτα – ούτε καν στο πρόσφατο παρελθόν – τις παλαιές παπικές ενθρονίσεις. Μάλιστα, δεν αποκαλείται καν «στέψη» ή «ενθρόνιση», αλλά «Έναρξη της Πέτρειας διακονίας του Επισκόπου της Ρώμης» (Initium Ministerii Petrini Episcopi Romae. Αυτός είναι ο επίσημος τίτλος της τελετής έναρξης της παπικής διακονίας). Στην έκφραση αυτή εμπεριέχονται τρία βασικά στοιχεία: πρόκειται για μία διακονία, η οποία συνδέεται αποκλειστικά με τον Απόστολο Πέτρο και αφορά στο διάδοχό του, τον Επίσκοπο της Ρώμης.
Όπως θα φανεί στη συνέχεια, πρόκειται για μία ριζική αλλαγή, όχι μόνο στο τελετουργικό, αλλά και στην εκκλησιολογία που εμπνέει αυτές τις τελετές. Η Παποσύνη έχει υποστεί σημαντικούς μετασχηματισμούς, προκαλώντας ανά τους αιώνες ιστορικές, θεολογικές και λειτουργικές αλλαγές στην Καθολική Εκκλησία.
Η πρώτη τεκμηριωμένη παπική στέψη χρονολογείται στο 858 και αφορούσε τον Πάπα Νικόλαο Α΄. Η τελετή περιελάμβανε την τοποθέτηση της παπικής τιάρας –ενός τριπλού, βασιλικού τύπου στέμματος σε σχήμα κώνου – στο κεφάλι του νέου Ποντίφικα, ως σύμβολο της πνευματικής και κοσμικής του εξουσίας.
Ο Γρηγόριος Ι΄ δεν καθιέρωσε μόνο το κονκλάβιο ως θεσμό, αλλά καινοτόμησε και στο τελετουργικό ενθρόνισης του νεοεκλεγέντος Ποντίφικα. Στο Τελετουργικό (Cerimoniale) του 1272–1273, η στέψη του Πάπα εμφανίζεται σε διαφορετική ακολουθία από την παραδοσιακή: πλέον προηγείται η στέψη στο ναό του Αγίου Πέτρου και έπεται η ενθρόνιση στο ναό του Αγίου Ιωάννη στον λόφο του Λατερανού, τον καθεδρικό δηλαδή ναό της Ρώμης, πόλης της οποίας ο Πάπας είναι επίσκοπος.
Πριν από το Τελετουργικό του Γρηγορίου Ι΄, οι τελετές μετά την εκλογή ενός νέου Ποντίφικα, περιγράφονται στα Ordines (Διατάξεις). Σε αυτές, η ενθρόνιση πρώτα στο Λατερανό, περιγράφεται ως εξής: Μετά τον θάνατο και την ταφή του Πάπα, οι καρδινάλιοι συγκεντρώνονται σε επίσημο τόπο για να εκλέξουν τον διάδοχό του. Ακολουθεί η immantatio – η περιβολή του εκλεγέντος με κόκκινο μανδύα (pluviale) από τον αρχιδιάκονο ή τον πρώτο των διακόνων – πράξη που καθιστά ορατή τη νόμιμη ανάληψη του παπικού αξιώματος, αντικαθιστώντας την παλαιότερη ενθρόνιση.
Στη συνέχεια, του αποδίδεται ένα νέο όνομα. Δύο γηραιοί καρδινάλιοι τον συνοδεύουν στην πέτρινη καθέδρα μπροστά στον πρόναο της βασιλικής του Λατερανού. Εκεί, τον τοποθετούν «με τιμή». Αφού καθίσει για λίγο, ο εκλεγείς λαμβάνει από τον ταμία τρεις χούφτες νομίσματα, τα οποία ρίχνει στο πλήθος, λέγοντας: «Το ασήμι και το χρυσάφι αυτό δεν μου δόθηκαν για προσωπική μου ευχαρίστηση· αυτό που έχω, θα σας το προσφέρω».
Κατόπιν, ο προϊστάμενος της βασιλικής και ένας καρδινάλιος τον οδηγούν στον «ιερότατο βωμό». Στην είσοδο της βασιλικής αναγγέλλεται στους παρισταμένους: «Ο Άγιος Πέτρος εξέλεξε τον [κύριο Τάδε]». Μετά την εκτέλεση του ύμνου Te Deum laudamus, ο νέος Ποντίφικας δέχεται τον ασπασμό της ειρήνης από όλους τους καρδιναλίους.
Την επομένη Κυριακή, συνοδευόμενος από τον παλατιανό κλήρο, τα μοναχικά τάγματα και Ρωμαίους ευγενείς, μεταβαίνει στη βασιλική του Αγίου Πέτρου για να καθιερωθεί από τους καρδιναλίους-επισκόπους. Κατόπιν, λαμβάνει το πάλλιο – ένα μικρό λευκό μάλλινο ωμοφόριο, διακοσμημένο με σταυρούς, που τυλίγεται γύρω από τον λαιμό και τους ώμους του. Ο αρχιδιάκονος και ο προϊστάμενος της βασιλικής προσθέτουν σε αυτό τρεις χρυσές ακίδες: μία μπροστά, μία πίσω και μία αριστερά. Ενδεδυμένος με αυτό, τελεί τη Θεία Λειτουργία.
Μετά τη Λειτουργία, ο Πάπας προχωρεί στο σημείο όπου τον αναμένει το παπικό άλογο. Εκεί, ο αρχιδιάκονος του επιθέτει την τιάρα (frigium), στέφοντάς τον ενώ είναι ήδη έφιππος. Κατόπιν ο Πάπας επιστρέφει στο Λατερανό ιππεύοντας. Διέρχεται μέσα από την πόλη, υπό την ενθουσιώδη υποδοχή του πλήθους. Όταν φθάσουν στο παλάτι του Λατερανού, οι καρδινάλιοι κατεβαίνουν πρώτοι από τα άλογά τους, λαμβάνουν την ευλογία του και ψάλλουν τον καθιερωμένο ύμνο των ευχών. Το ίδιο πράττουν και οι δικαστές, οι οποίοι τον συνοδεύουν στο παλάτι, όπου ο Ποντίφικας τους προσφέρει χρηματικό δώρο, σύμφωνα με την παράδοση.
Το Τελετουργικό του Γρηγορίου Ι΄ επέφερε μία θεμελιώδη αλλαγή: η στέψη απέκτησε αυτόνομο χαρακτήρα και καθιερώθηκε ως το επίσημο τελετουργικό πρακτικό. Οι λόγοι αυτής της μεταβολής σχετίζονται, πιθανόν, με τη συχνή απουσία του Πάπα από τη Ρώμη τον 13ο αιώνα. Συχνά, οι καρδινάλιοι εξέλεγαν τον Πάπα εκτός Ρώμης, και αρκετοί –συμπεριλαμβανομένων τριών Γάλλων Παπών– δεν εισήλθαν ποτέ στην πόλη. Έτσι, η σημασία της ενθρόνισης στο Λατερανό άρχισε να φθίνει.
Το Cerimoniale του Γρηγορίου Ι΄ έθεσε έτσι τέλος στην ιστορική αντιπαλότητα μεταξύ των δύο μεγάλων ρωμαϊκών βασιλικών, του Αγίου Πέτρου και του Αγίου Ιωάννη του Λατερανού. Η τελετουργική έμφαση μετατοπίστηκε σταδιακά στον λόφο του Βατικανού, όπου εδραιώθηκε μια νέα, δεύτερη παπική κατοικία που τελικά έγινε η κύρια.
Η προτεραιότητα που δόθηκε στη στέψη εκφράζει την κορύφωση της παράδοσης της imitatio imperii (απομίμηση της αυτοκρατορίας), και συμπίπτει με μια περίοδο απουσίας αυτοκρατορικής εξουσίας. Πρωτίστως, όμως, η στέψη στον Άγιο Πέτρο, και όχι στον επισκοπικό θρόνο του Λατερανού, υποδήλωνε την έμφαση στην αποστολικότητα και οικουμενικότητα του παπικού θεσμού. Η εξέλιξη αυτή υποστηρίχθηκε και από μία σημαντική εκκλησιολογική αλλαγή: την ταύτιση της μορφής του Πάπα με την ίδια τη Ρωμαϊκή Εκκλησία. Παράλληλα, ενισχύθηκε το κύρος του Συλλόγου των Καρδιναλίων, το οποίο αναγνωρίστηκε ως ο εγγυητής της μεταβίβασης της potestas papae (παπικής εξουσίας), ιδιαίτερα κατά τη χηρεία της Αποστολικής Έδρας.
Ο Παύλος Στ΄ (1963) ήταν ο τελευταίος Πάπας που στέφθηκε με αυτό το τυπικό. Η τελετή, αν και απλοποιημένη, θεωρήθηκε από τον ίδιο ως ξεπερασμένο σύμβολο κοσμικής εξουσίας και λίγο αργότερα, η τιάρα πωλήθηκε, με τα έσοδα να διατίθενται στους φτωχούς.
Ο Ιωάννης Παύλος Α΄ (1978) κατήργησε επισήμως την στέψη, καθιερώνοντας μια «Λειτουργία έναρξης της Πέτρειας διακονίας». Το πάλλιο αναδείχθηκε σε κύριο σύμβολο, υπογραμμίζοντας την ποιμαντική διάσταση του παπικού ρόλου. Η φορητή παπική καρέκλα, η τιάρα και άλλα τελετουργικά στοιχεία καταργήθηκαν, ενώ η ενθρόνιση στο Λατερανό περιορίστηκε στη συμβολική ανάληψη των επισκοπικών καθηκόντων του νέου Πάπα.
+ Ιωάννης Σπιτέρης
Αρχιεπίσκοπος
