ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ
ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗ
προς το Χριστεπώνυμο Πλήρωμα
της τοπικής μας Εκκλησίας
Το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας
Αγαπητοί μας Συλλειτουργοί,
Αγαπητοί μας Αδελφοί και Αδελφές,
Ο Άγιος Πατέρας Ιωάννης-Παύλος ο Β΄ όρισε την περίοδο από τον Οκτώβριο του 2004 ως το Οκτώβριο του 2005 ως Έτος αφιερωμένο στη Θεία Ευχαριστία.
Ως ποιμένες της καθολικής Εκκλησίας στην Ελλάδα, ενωμένοι με τον Πρώτο Επίσκοπο της Εκκλησίας, θέλουμε να σας αναπτύξουμε μερικές απλές σκέψεις γύρω από αυτό το Μεγάλο Μυστήριο, το οποίο, όπως λέγει η Β΄ Σύνοδος του Βατικανού, «αποτελεί το αποκορύφωμα ολόκληρης της ζωής της Εκκλησίας». Αυτό σημαίνει ότι όλη η δραστηριότητα της Εκκλησίας (λειτουργική, ποιμαντική, διδακτική, κατηχητική, φιλανθρωπική κλπ.) πρέπει να οδηγεί προς τη Θεία Ευχαριστία και από αυτήν να εμπνέεται, και σ’ αυτήν να βρίσκει τη δύναμή της κάθε πράξη που χαρακτηρίζει τη χριστιανική ζωή.
Διαπιστώνοντας τη σπουδαιότητα της Θείας Ευχαριστίας για τη ζωή της Εκκλησίας, θέλουμε να μελετήσουμε μαζί αυτό το ιερό Μυστήριο, δίνοντας πρώτα μερικές θεολογικές αρχές και στη συνέχεια καταλήγοντας σε ορισμένα πρακτικά συμπεράσματα.
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
Α. Από την Ευχαριστία γεννιέται η Εκκλησία
1. Στην Αναφορά της Θείας Λειτουργίας προσευχόμαστε, λέγοντας: «Αξίωσε εμάς, που τρεφόμαστε με το Σώμα και το Αίμα του Υιού σου, πλήρεις από το Πνεύμα του το Άγιο, να ενωθούμε όλοι εν Χριστώ σ’ ένα σώμα και σ’ ένα πνεύμα». Αυτή η δέηση εκφράζει τη βαθιά πίστη της Εκκλησίας: Η Θεία Ευχαριστία είναι το κατ’ εξοχήν μυστήριο ενότητας-κοινωνίας όλων των βαπτισμένων. Από την Θεία Ευχαριστία γεννιέται η Εκκλησία ως κοινωνία προσώπων. Σ’ αυτό το ιερό Μυστήριο έχουμε τη βαθιά εμπειρία ότι δεν ζούμε ως μεμονωμένα άτομα την πίστη μας, αλλά ως μέλη ενός σώματος, το οποίο ταυτόχρονα είναι Σώμα Χριστού και Εκκλησία.
2. Η Θεία Ευχαριστία όχι μόνο εκφράζει την ενότητα-κοινωνία της Εκκλησίας, αλλά και την πραγματοποιεί. Αυτό αφορά πρώτα απ’ όλα στην τοπική Εκκλησία. Η τοπική Εκκλησία είναι η κοινότητα των πιστών, οι οποίοι, δια της Θείας Ευχαριστίας, επικοινωνούν με την Αγία Τριάδα, που είναι η αρχή και το τέλος ολόκληρου του μυστηρίου της ενότητας της Εκκλησίας. Έτσι η Εκκλησία, τόσο στην τοπική όσο και στην παγκόσμια επίφασή της, δημιουργείται από τη Θεία Ευχαριστία ως ζωντανό και ενωμένο σώμα. Δια της Ευχαριστίας η Εκκλησία ξεπερνά την απλή τοπική κοινωνιολογική της υπόσταση και γίνεται πραγματικά μυστηριακό, πνευματικό, ουράνιο σώμα, εικόνα της Αγίας Τριάδος.
Β. Η Θεία Ευχαριστία είναι συμπόσιο κοινωνίας
3. Η Θεία Ευχαριστία είναι πρώτα απ’ όλα «κοινωνία», Δείπνο στο οποίο ο Θεός Πατέρας καλεί τα παιδιά Του. Ως κοινωνία, η Ευχαριστία δημιουργεί την ενότητα της Εκκλησίας, ακριβώς διότι είναι συμποσιακή αδελφική συνάντηση με το Χριστό και «εν Χριστώ» με τον Πατέρα, με το Άγιο Πνεύμα και με τα αδέλφια μας. Η κοινωνία στον ίδιο Άρτο και στο ίδιο Ποτήριο τρέφει την αδελφική αγάπη, την ενότητα της σκέψης και της θέλησης, της πρωτοβουλίας και της δράσης ολόκληρης της χριστιανικής Κοινότητας. Η Θεία Ευχαριστία δημιουργεί αυτή την ομοφροσύνη των πιστών, την οποία περιγράφουν οι Πράξεις των Αποστόλων, αναφερόμενες στον τρόπο ζωής της πρώτης χριστιανικής κοινότητας.(βλ. Πράξ. 4, 41-47).
Γ. Η Θεία Ευχαριστία μετατρέπει τον άνθρωπο εν Χριστώ.
4. Με την Ευχαριστία πραγματοποιείται η προοδευτική μας θέωση. Ο Κύριος Ιησούς Χριστός – όπως διδάσκουν οι άγιοι Πατέρες – όντας Θεός, κατέβηκε στη γη, αλλά από τη γη μάς οδήγησε προς τα άνω, έγινε άνθρωπος και ο άνθρωπος θεοποιήθηκε . Κι αυτό διότι ενώ λαβαίνουμε τη Θεία Ευχαριστία σ’ ένα ανθρώπινο σώμα, στην ψυχή λαβαίνουμε τον ίδιο το Θεό . Είναι βέβαιο ότι στο μυστήριο αυτό επιτελείται η γαμήλια ένωση της Εκκλησίας με το Χριστό. Όντως, ο πιστός, που λαβαίνει το Σώμα του Κυρίου, μετατρέπεται πραγματικά αυτός ο ίδιος στο Σώμα του Χριστού.
5. Η μεταμόρφωση αυτή αφορά σ’ ολόκληρο τον άνθρωπο, όλη η οντότητα του ανθρώπου μετατρέπεται εν Χριστώ, «χριστοποιείται»: η ψυχή, το σώμα κι όλες οι ανθρώπινες δυνάμεις πνευματοποιούνται, διότι η ψυχή μας μετατρέπεται στην ψυχή του Χριστού, το σώμα μας στο σώμα του, το αίμα μας στο αίμα του . Πρόκειται για εκείνη τη μεταμόρφωση που περιγράφει ο Απόστολος Παύλος στην πρώτη προς Κορινθίους (15, 44-49): ο σαρκικός άνθρωπος μετατρέπεται σε πνευματικό. Αυτή η μετατροπή βρίσκει την πλήρη πραγματοποίησή της στη Θεία Ευχαριστία.
Δ. Η Θεία Ευχαριστία φάρμακο αθανασίας
6.Από την αρχή η Θεία Ευχαριστία θεωρήθηκε φάρμακο αθανασίας, δηλαδή δύναμη που απελευθερώνει τον άνθρωπο από το μεγαλύτερο εχθρό, που είναι ο θάνατος. Την έννοια της Ευχαριστίας ως πηγής αθανασίας τη συναντούμε ήδη στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη: «Εγώ είμαι ο άρτος της ζωής(…) Αυτός είναι ο άρτος που κατεβαίνει από τον ουρανό, για να φάνε απ’ αυτόν και να μην πεθάνουν» (Ιω 6, 48-49). Για τον Ιγνάτιο το Θεοφόρο ήδη η Ευχαριστία είναι « φάρμακο αθανασίας, και αντίδοτο για ν’ αποφύγουμε το θάνατο και να ζήσουμε εν Κυρίω» .
7. Το σώμα, ακόμη και μετά θάνατο, συνεχίζει να είναι «πλήρες ζωντανού Πνεύματος», έστω κι αν γίνεται στάχτη, συνεχίζει να παραμένει πάντα όπως υπήρξε κατά τη επίγεια ζωή, δηλαδή ένα σώμα που τράφηκε από την Ευχαριστία, παραμένει «ως Σώμα Χριστού». Κατά τη Δευτέρα Παρουσία το σώμα μας -σύμφωνα πάντα με τη διδασκαλία της Εκκλησίας- θα συμμετάσχει πλήρως στη δόξα του αναστημένου Σώματος του Χριστού, διότι κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής του τράφηκε με αυτό.
8. Αυτός είναι ο λόγος που, κατά τις νεκρώσιμες ακολουθίες προσευχόμαστε: «για τον αδελφό μας , που τράφηκε με το Σώμα του Χριστού, τον Άρτο της Ζωής, ώστε ο Κύριος να τον αναστήσει την έσχατη ημέρα». Κάθε φορά που κοινωνούμε, αντλούμε την αιώνια Ζωή: πρόκειται για ένα σίγουρο βήμα προς την ανάσταση.
Ε’. Η Ευχαριστία το κατ’ εξοχήν μυστήριο παρουσίας του Χριστού
9. Εμείς πιστεύουμε ακράδαντα ότι στη Θεία Ευχαριστία είναι παρών ο αναστημένος Κύριος, ή, όπως εκφράζεται ο Άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος, είναι παρούσα «η σάρκα που υπέφερε για τις αμαρτίες μας, την οποία ο Πατέρας ανάστησε από τους νεκρούς» .
10. Η παρουσία του αναστημένου Χριστού στην Ευχαριστία σημαίνει ότι όχι μόνο το πρόσωπο του Χριστού καθίσταται παρόν, αλλά και ολόκληρο το σωστικό του έργο κυρίως τα άγια πάθη του, ο θάνατός του και η ανάστασή του, ενώ προαναγγέλλεται και η δεύτερη Παρουσία του. Εμείς, κοινωνώντας με τον αναστημένο Χριστό, κοινωνούμε με όλο το έργο της σωτηρίας μας και έτσι η σωτηρία πραγματοποιείται για μας. Και όπως συνέβη με τους μαθητές της Εμμαούς, «αναγνωρίζουμε τον Κύριο στον τεμαχισμό του άρτου» και η καρδιά μας φλέγεται από χαρά γι΄ αυτή την παρουσία (βλ. Λκ 24, 13-35).
11. «Παρουσία» σημαίνει ότι ένα ζωντανό πρόσωπο (αυτό του Χριστού) εισέρχεται σε κοινωνία αγάπης μαζί μας. Δεν πρόκειται για μια παθητική παρουσία, αλλά για συμβίωση, γεμάτη αγάπη, του Χριστού μαζί μας, η οποία εκφράζεται κυρίως όταν ο πιστός λαβαίνει τον Άρτο και τον Οίνο (δηλαδή ολόκληρο και ολοζώντανο το Χριστό), αλλά και όταν επικοινωνεί μαζί του προσευχόμενος ενώπιον του Αγιοτάτου Μυστηρίου. Η ευχαριστιακή παρουσία του Χριστού είναι πάντοτε διαπροσωπική, διαλογική, πρόκειται για το κατ’ εξοχήν «μυστήριο» παρουσίας του Κυρίου. Ο Χριστός κοινωνεί πάντοτε μαζί μας, εξαρτάται από εμάς να κοινωνήσουμε με Εκείνον με όλη την αγάπη μας και την πιστότητά μας.
Στ’. Η παρουσία του Χριστού στην Ευχαριστία είναι συμποσιακή και θυσιαστική συνάμα.
12. Στην Κατήχηση της Καθολικής Εκκλησίας διαβάζουμε: «Η Θεία Λειτουργία είναι ταυτόχρονα και αδιαχώριστα η μυστηριακή ανάμνηση στην οποία διαιωνίζεται η θυσία του Σταυρού και το ιερό συμπόσιο της κοινωνίας στο Σώμα και στο Αίμα του Χριστού. Αλλά η τέλεση της ευχαριστιακής θυσίας είναι όλη προσανατολισμένη προς τη βαθιά ένωση των πιστών με το Χριστό στη Θεία Κοινωνία. Κοινωνώ σημαίνει λαβαίνω τον ίδιο το Χριστό, ο οποίος προσφέρθηκε για μας» (αρ. 1383).
13. Πράγματι ο Χριστός, παρών στην Αγία Ευχαριστία, είναι ο αναστημένος Χριστός, αλλά με το να αναστηθεί από τους νεκρούς ο Χριστός διαιωνίζει το θάνατό του, είναι ταυτόχρονα ο εσταυρωμένος και ο αναστημένος. Η Αποκάλυψη του Ιωάννη παρουσιάζει τον Κύριο ως ένα Αρνίο που «έμοιαζε σφαγμένο» (Απ. 5,6).
14. Ο Χριστός, που γίνεται παρών στην Ευχαριστία, είναι αυτός ο ίδιος που, όντας ταυτόχρονα Θεός και άνθρωπος, χορηγεί στα ανθρώπινα γεγονότα της ζωής του μια αιώνια διάσταση. Η παρουσία του στην Αγία Ευχαριστία καθιστά παρόντα αυτά τα γεγονότα, χωρίς να τα πολλαπλασιάσει. Πρόκειται πάντοτε για τον ίδιο θάνατό του, για την ίδια ανάστασή του. Να γιατί η Θεία Λειτουργία είναι ταυτόχρονα η ανάμνηση του θανάτου και της ανάστασης του Χριστού, είναι μια παρουσία γεμάτη αγάπη, στην οποία δίνει τη ζωή του από αγάπη στο Θεό Πατέρα και σε εμάς τους ανθρώπους (αυτό σημαίνει θυσία) και ο Πατέρας δέχεται αυτό το δόσιμο, αυτή τη θυσία, με το να τον αναστήσει από του νεκρούς.
15. Εμείς κοινωνώντας στα θεία Μυστήρια κοινωνούμε με τη θυσία του Χριστού, απολαμβάνουμε την σωστική δύναμη αυτής της θυσίας και παρακινούμαστε να την μιμηθούμε στην ζωή μας προσφέροντας τον εαυτό μας ως θυσία στο Θεό και στα αδέλφια μας.
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
Ζ’. Μερικά πρακτικά συμπεράσματα
16. Μετά από τις παραπάνω θεολογικές αρχές, επιθυμούμε, ως ποιμένες, να σας προτείνουμε μερικές σκέψεις, για να γίνει πιο αποτελεσματικό αυτό το ευχαριστιακό έτος και περισσότερο γνωστός ο θεολογικός πλούτος γύρω από την Αγία ευχαριστία.
Η’ «Δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς την Κυριακή».
17. Κάθε Κυριακή, τελώντας τη Θεία Ευχαριστία, εορτάζουμε το Πάσχα του Κυρίου. Κάθε Κυριακή είναι η «Ημέρα του Αναστημένου Κυρίου». Να γιατί ήδη οι Απόστολοι, όπως και οι πρώτοι χριστιανοί, συγκεντρώνονταν την ημέρα αυτή για να τελέσουν τη Θεία Ευχαριστία.
18. Για τους πρώτους χριστιανούς ήταν τόσο σπουδαία η κυριακάτικη ευχαριστιακή σύναξη, ώστε το 304 μ.Χ. επί Αυτοκράτορα Διοκλητιανού, πενήντα χριστιανοί της πόλης Αβιτινή (στη σημερινή Τυνησία), στους οποίους ο κυβερνήτης της τοπικής ρωμαϊκής κτήσης είχε απαγορεύσει να τελούν την ευχαριστία την Κυριακή, προτίμησαν να πεθάνουν μάρτυρες, λέγοντάς του: «Δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς την Κυριακή, δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς την κυριακάτικη Λειτουργία στην οποία γίνεται ανάμνηση της Ανάστασης του Κυρίου μας!». Αυτοί θεωρούνται οι μάρτυρες της κυριακάτικης Λειτουργίας και εορτάζονται στις 12 Φεβρουαρίου (Άγιος Σατουρνίνος και σύντροφοι μάρτυρες). Σήμερα από εμάς δεν ζητείται να δώσουμε τη ζωή μας για να παρακολουθήσουμε τη Θεία Λειτουργία, αλλά λίγο από το χρόνο μας. Πρόκειται για τις πιο ωραίες στιγμές της εβδομάδας.
Θ’. Η «Ημέρα του Κυρίου» ουσιαστική διάσταση της χριστιανικής ταυτότητας.
19. Υπογραμμίζουμε ακόμη μια φορά τη σπουδαιότητα της εβδομαδιαίας τέλεσης του Πάσχα στην κυριακάτικη Θεία Λειτουργία. Δυστυχώς επί των ημερών μας παρατηρείται κάποια απώλεια της χριστιανικής μας ταυτότητας και συνείδησης, έτσι η Κυριακή για πολλούς δεν είναι πια η «Ημέρα του Κυρίου», αφιερωμένη στην τέλεση της ανάμνησης του θανάτου και της ανάστασης του Χριστού, αλλά έχει γίνει απλώς το «week end» για διασκέδαση και ξεκούραση χωρίς καμιά αναφορά στο σκοπό για τον οποίο καθιερώθηκε. Είναι ανάγκη να ανακαλύψουμε την ομορφιά της χριστιανικής Κυριακής. Για μας τους χριστιανούς η Κυριακή χωρίς την Αγία Ευχαριστία παύει να είναι Κυριακή. Δεν πρόκειται για μια ηθική υποχρέωση, αλλά για τη χριστιανική ταυτότητά μας που οφείλουμε πάση θυσία να περιφρουρήσουμε, να υπερασπίσουμε και να δώσουμε μαρτύρια γι’ αυτή με την ενεργό συμμετοχή μας στην κυριακάτικη Θεία Ευχαριστία.
Ι’. Η σημασία της Κυριακής
20. Η Κυριακή είναι:
α. η «ημέρα της αποστολής» κατά την οποία η χριστιανική κοινότητα στην τέλεση της Αγίας Ευχαριστίας ανακαλύπτει ότι είναι σταλμένη για να αναγγείλει στον κόσμο τα θαυμαστά έργα που επετέλεσε και επιτελεί γι’ αυτήν ο Κύριος.
β. «ημέρα του ανθρώπου» διότι με τη συμμετοχή μας στην κυριακάτικη Ευχαριστία ζούμε την εμπειρία και την αγαλλίαση της εσωτερικής αλλαγής, αντλούμε τη δύναμη της σωστής χριστιανικής συμπεριφοράς.
γ. η «ημέρα της κοινότητας» διότι σε καμιά άλλη χριστιανική πράξη δεν έχουμε τόσο ζωντανή την εμπειρία της κοινότητας όσο κατά τη διάρκεια της κυριακάτικης σύναξης στην οποία όλοι εμείς, που είμαστε διασκορπισμένοι, ενωνόμαστε και γινόμαστε Σώμα Χριστού, συμμεριζόμενοι την ίδια εν Χριστώ ζωή, την ίδια πίστη, τον ίδιο Λόγο του Θεού, αλλά κυρίως τον ίδιο Ευχαριστιακό Άρτο.
δ. η «ημέρα της αγάπης». Πράγματι η Ευχαριστία αποτελεί το κατ’ εξοχήν μυστήριο της αγάπης του Θεού για μάς, γι’ αυτό στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ονομαζόταν απλώς «Αγάπη». Ο Χριστιανός, συμμετέχοντας σ’ αυτό το Μυστήριο της Αγάπης, δεν μπορεί παρά να γίνει αλληλέγγυος με κάθε άνθρωπο και να μεταμορφωθεί, με τη σειρά του, σε ζωντανό σημείο και φορέα της αγάπης του Θεού μέσα στην πονεμένη ανθρωπότητα.
ΙΑ’. Δεν εννοείται Λειτουργία χωρίς Θεία Μετάληψη
21. Δεν εννοείται Θεία Λειτουργία χωρίς τη συμμετοχή μας στην Αγία Κοινωνία. Κάτι τέτοιο θα ήταν σαν ένα γεύμα στο οποίο ο καλεσμένος δεν τρώει, σαν μια γιορτή χωρίς χαρά, σαν μια λίμνη χωρίς νερό, σαν ένας γάμος χωρίς αγάπη.
22. Σ’ αυτό το σημείο θα επιθυμούσαμε να απευθύνουμε και μια προτροπή στους ιερείς μας και στα μέλη των ενοριακών ποιμαντικών συμβουλίων. Η Θεία Κοινωνία αποτελεί την πιο ουσιώδη τροφή της χριστιανικής ζωής. Αυτή πρέπει να αποτελεί το αποκορύφωμα κάθε ποιμαντικής δράσης μέσα σε κάθε ενορία, προς αυτήν να βαδίζει και από αυτήν να απορρέει. Ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ο Β’ στην Αποστολική Επιστολή Dies Domini(Η Ημέρα του Κυρίου) με θέμα ακριβώς την Κυριακή έγραφε: «Μεταξύ των πολυάριθμων δραστηριοτήτων που μια ενορία αναπτύσσει, καμία δεν είναι τόσο ζωτική και εποικοδομητική για τη χριστιανική κοινότητα όσο η σωστή τέλεση της κυριακάτικης Αγίας Ευχαριστίας». Αυτό σημαίνει ότι όταν θα κατορθώσουμε να βοηθήσουμε τους πιστούς μας να βιώσουν σωστά και ενεργά την κυριακάτικη Θεία Λειτουργία, θα επιτελέσουμε την πιο σωστή και αποτελεσματική ποιμαντική της Εκκλησίας.
ΙΒ’. Προσευχή για τις κλήσεις στην ιερατική και μοναχική ζωή
23. Και τέλος σας ζητούμε, κατά την διάρκεια αυτού του Ευχαριστιακού Έτους, γονυπετείς ενώπιον του Αγιοτάτου Μυστηρίου να προσευχηθείτε ιδιαίτερα για τις κλήσεις στην ιερατική και μοναχική ζωή.
Πρόσφατα, σε συνεργασία με την Ένωση Μοναχών και του Συνδέσμου των Εφημερίων, απευθύναμε προς το πλήρωμα της Εκκλησίας ένα «κείμενο – βάση» για τις κλήσεις. Σε αυτό το κείμενο, μεταξύ των άλλων, αναφέρουμε: «Κατά τη διάρκεια του Ευχαριστιακού Έτους, η προσευχή για τις κλήσεις να γίνει για όλους πιο εντατική. Σε κάθε ενορία, σε κάθε μοναχική κοινότητα, να βρεθούν τρόποι για διάφορες λειτουργικές, κοινές ή προσωπικές δεήσεις για τις ιερατικές και μοναχικές κλήσεις. Οι ιερείς, οι μοναχοί, οι κατηχητές ας δώσουν προτεραιότητα στην ποιμαντική των κλήσεων στις ομιλίες, στα σχολεία, στην κατήχηση, στις συναντήσεις με τους νέους …».
Με την πεποίθηση ότι η Επιστολή μας αυτή θα συμβάλει στην πνευματική αναζωογόνηση όλης της τοπικής μας Εκκλησίας, ευχόμαστε, με τον απόστολο Παύλο:
Η χάρη του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, η αγάπη του Θεού Πατέρα και η κοινωνία του Αγίου Πνεύματος να είναι πάντοτε μαζί σας.
Δόθηκε στην Αθήνα, στις 16 Οκτωβρίου 2004
Οι επίσκοποί σας
+ Φραγκίσκος,
Επίσκοπος Σύρου, Θήρας,
και Αποστολικός Τοποτηρητής Επισκοπής Κρήτης,
Πρόεδρος
+ Νικόλαος,
Αρχιεπίσκοπος των εν Αθήναις Καθολικών
και Αποστολικός Τοποτηρητής Αρχιεπισκοπής Ρόδου.
+ Νικόλαος,
Αρχιεπίσκοπος Νάξου – Τήνου – Άνδρου – Μυκόνου
και Αποστολικός Τοποτηρητής Επισκοπής Χίου.
+ Ιωάννης,
Αρχιεπίσκοπος Κερκύρας – Ζακύνθου – Κεφαλληνίας
και Αποστολικός Τοποτηρητής του Αποστολικού Βικαριάτου Θεσσαλονίκης
+ Ο Γρατιανουπόλεως Ανάργυρος,
Έξαρχος Ελληνορύθμων Ελλάδος
+ Ηλίας,
Έξαρχος Αρμενίων Καθολικών Ελλάδος,
