π. Μάρκος Φώσκολος
Χριστιανικό και Βυζαντινό Μουσείο
Ομιλία 6 Οκτωβρίου 2021
Υπό την σην σκέπην… Sub tuum praesidium…
Ανατολή και Δύση ενωμένες σε μια ικεσία προς την Παναγία υπέρ της Εκκλησίας
Η έννοια του «ιερού πολέμου», επιθετικού ή αμυντικού, δεν είναι ξένη προς την Παλαιά Διαθήκη, αλλά είναι τελείως απούσα από την Καινή Διαθήκη. Η αρχαία Εκκλησία, μάλιστα, δεν αποδεχόταν στις τάξεις της μεταξύ ορισμένων επαγγελμάτων και εκείνο των στρατιωτικών. Ο φόνος απαγορευόταν για τους χριστιανούς, ακόμα και όταν είχε αμυντικό χαρακτήρα. Η «μη βία», κατά μίμηση του Χριστού, ο οποίος κατά την έκφραση της 1ης Πέτρου «πάσχων ουκ ηπείλει», ήταν ο νέος τρόπος ζωής, που πρότεινε ο Ιησούς για τη νέα ανθρωπότητα (Λκ 6,20 κε). Μια πρώτη εξαίρεση φαίνεται πως έγινε κατά τον τελευταίο αιώνα των διωγμών, όταν μεταξύ των μαρτύρων συναριθμήθηκαν άγιοι στρατιωτικής καριέρας, ιδιαίτερα υψηλά στην εκτίμηση και στην ευλάβεια του χριστιανικού λαού, όπως οι Άγιοι Γεώργιος, Δημήτριος, Ευστάθιος, Θεόδωρος και άλλοι. Επετράπη, λοιπόν, στους ήδη στρατιωτικούς που ζητούσαν το Βάπτισμα να παραμείνουν στο επάγγελμά τους, αλλά κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες, όπως το να φέρουν μόνο αμυντικά όπλα.
Η ταύτιση που ακολούθησε μεταξύ χριστιανικής οικουμένης και αυτοκρατορίας, ακύρωσε, στην πράξη το ευαγγελικό ιδεώδες της «μη βίας» και άρχισε να ισχύει το αρχαιοελληνικό ιδεώδες «υπέρ βωμών και εστιών». Και η χριστιανική κοινωνιολογία άρχισε να διερωτάται σε ανατολή και δύση περί «ιερού πολέμου», περί σταυροφοριών και περί «δικαίου πολέμου». Για την υπεράσπιση ή την απόρριψη των σχετικών θεωριών χύθηκαν ποτάμια μελάνι. Νομίζω πως ο πρώτος χριστιανικός ιερός πόλεμος ή η πρώτη σταυροφορία σημειώθηκε στην Ανατολή το έτος όταν ο αυτοκράτορας Ηράκλειος κήρυξε τον πόλεμο και εισέβαλε στην Περσία για να επαναφέρει τον Τίμιο Σταυρό που είχαν αρπάξει οι Πέρσες ως κειμήλιο για την αυτοκράτειρά τους που ήταν χριστιανή, αλλά όχι ορθόδοξη.
Πάντως, ο Σταυρός του Κυρίου άρχισε να μετατρέπεται από πνευματικό όπλο εναντίον των αοράτων εχθρών, σε επιθετικό υλικό όπλο εναντίον των αλλόθρησκων και των αιρετικών, σε Ανατολή και Δύση.
Σ’ αυτή την ιστορία, συνονθύλευμα πνευματικότητας / πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας, αλλά και ποικίλων θεολογικών ερμηνειών, ενεπλάκη και η υπεραγία Θεοτόκος, η μητέρα του Ιησού Χριστού. Λόγω της ιδιότητάς της ως Μητέρας του Ιησού στην οποία ο Κύριος πάνω από το Σταυρό εμπιστεύθηκε τον μαθητή του, τον Ιωάννη και κατ΄ επέκταση όλους τους ανά τους αιώνες μαθητές του (τους χριστιανούς, προφανώς και τους ορθόδοξους όλως ιδιαιτέρως…). Η ερμηνεία του επεισοδίου του κεφ. 12 της Αποκάλυψης όπου ο δράκων καιροφυλακτεί για να κατασπαράξει τον γιο της γυναίκας, της περιβεβλημένης τον ήλιο, τη στεφανωμένη από 12 αστέρια και τη σελήνη (σύμβολο των δυνάμεων του σκότους) κάτω από τα πόδια της, αναγνώρισε σ’ αυτή και τη Μητέρα του Ιησού, σύμβολο και εικόνα της Εκκλησίας. Αλλά η γυναίκα, στο επεισόδιο της Αποκάλυψης, δεν πολεμά εναντίον του δράκοντα, αλλά το έργο αυτό ανατίθεται στον ταξιάρχη Μιχαήλ, τον μέγα άρχοντα, τον επικεφαλής των ουρανίων ταγμάτων. Η γυναίκα δεν πολεμά. Δεν πιάνει στα χέρια της σπαθιά ή οποιοδήποτε άλλο όπλο. Άρα θα μπορούσε να αποβεί μέσον (και σύμβολο) άμυνας και προστασίας. Όπως και έγινε, για την Ανατολική και τη δυτική παράδοση. Ταιριάζει περισσότερο και στη γυναικεία φύση και στην μητρική ιδιότητα, καθότι χαρακτηριστικό των μητέρων είναι να προστατεύουν τα παιδιά τους από τους ποικίλους εχθρούς και κινδύνους.
Πολύ-πολύ γρήγορα αυτές οι έννοιες της «προστασίας» εκφράστηκαν στα λατρευτικά κείμενα. Όλοι γνωρίζουμε το γνωστό τροπάριο που συμπεριλαμβάνεται στον Παρακλητικό Κανόνα, Μικρό και Μεγάλο, άγνωστης σε μένα χρονολογίας:
Προστασία των Χριστιανών ακαταίσχυντε, μεσιτεία προς τον Ποιητήν αμετάθετε, μη παρίδης αμαρτωλών δεήσεων φωνάς, αλλά πρόφθασον, ως αγαθή, εις την βοήθειαν ημών, των πιστώς κραυγαζόντων σοι. Τάχυνον εις πρεσβείαν, και σπεύσον εις ικεσίαν, η προστατεύουσα αεί, Θεοτόκε, των τιμώντων σε.
Όμως θα ήθελα να θέσω στην προσοχή σας σε μια άλλη περίπτωση, πιο ενδιαφέρουσα από την άποψη της ιστορίας του κειμένου, που διαθέτει παράλληλα κείμενα, ένα στην ελληνική Ανατολή και ένα στη λατινική Δύση:
Βυζαντινή εκδοχή Λατινική εκδοχή
Ὑπὸ τὴν σὴν εὐσπλαγχνίαν, Sub tuum praesidium,
καταφεύγομεν, Θεοτόκε. confúgimus sancta Dei Génetrix;
Τὰς ἡμῶν ἱκεσίας, nostras deprecatiónes ne despícias
μὴ παρίδῃς ἐν περιστάσει, in necessitátibus;
ἀλλ᾽ ἐκ κινδύνων sed a perículis cunctis
λύτρωσαι ἡμᾶς, líbera nos semper,
μόνη Ἁγνή, μόνη εὐλογημένη. Virgo gloriósa et benedícta.
Η προσευχή αυτή διαδόθηκε και στους συγγενείς κλάδους των δυο βασικών παραδόσεων (από την ελληνική βυζαντινή στη βυζαντινή παλαιοσλαβική) και από τη Ρωμαϊκή λατινική στη λατινική Αμβροσιανή του Μιλάνου.
Ποια έκπληξη όμως, όταν στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα ανακαλύφτηκε σε ένα πάπυρο, χαμένο στην άμμο της αιγυπτιακής ερήμου, μια ακόμα αρχαιότερη απόδοσή της στην κοπτική παράδοση, ως τροπάριο στην Ακολουθία του Εσπερινού των Χριστουγέννων της Κοπτικής Εκκλησίας. Τεκμηριώθηκε, μάλιστα πως η αρχική σύνταξη αυτής της προσευχής έγινε στα πλαίσια μια πολεμικής ατμόσφαιρας, δηλαδή κατά τη διάρκεια του διωγμού εναντίον των χριστιανών από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες Δέκιο και Βαλεριανό (249-251, 253-260 μ. Χ.) που προκάλεσαν τον θάνατο μεγάλου αριθμού μαρτύρων στην Αίγυπτο.
Όταν το κείμενό δημοσιεύτηκε το 1938 δεν στάθηκε διόλου δύσκολο να ταυτιστεί το κοπτικό κείμενο με το βυζαντινό τροπάριο καθώς και με τον λατινικό ύμνο που γνώριζαν ήδη και τον χρησιμοποιούσαν ευρύτατα και οι δυο μεγάλες εκκλησιαστικές παραδόσεις και όχι μόνο.
Η βυζαντινή εκδοχή είναι η πλέον επεξεργασμένη (γλωσσικά και ρυθμικά) με προοπτική, προφανώς, τη χρήση της όχι μόνο στην ιδιωτική προσευχή, αλλά κυρίως στις μοναστικές ακολουθίες. Σήμερα χρησιμοποιείται ως Θεοτοκίον στο τέλος της Ακολουθίας του εσπερινού.
Στη Δύση όπου μεταφράστηκε στη λατινική γλώσσα, ο ύμνος αυτός απέκτησε τη γνωστή ακόμα σήμερα γρηγοριανή του μελωδία, ως θεομητορικό αντίφωνο στις Ακολουθίες των Ωρών και στο τέλος του Αποδείπνου κατά τη γρηγοριανή μεταρρύθμιση της λατρείας.
Όμως, θέλω να υπογραμμίσω μια πολύ σημαντική λεπτομέρεια. Στη λατινική μετάφραση η έκφραση «υπό την σην ευσπλαχνίαν» αποδόθηκε ως «Sub tuum praesidium». Η λέξη praesidium δεν αποτελεί για κανένα λόγο απόδοση της έννοιας του ελέους ή της ευσπλαχνίας. Ρraesidium χρησιμοποιείται συνήθως στη στρατιωτική γλώσσα και σημαίνει «ισχυρό φρούριο» ή «ισχυρή πολεμική ενίσχυση».
Δεν υπήρχε, λοιπόν, πολύς δρόμος να διανυθεί ωσότου φτάσουμε βρούμε τον χαρακτηρισμό της Παναγίας ως «υπερμάχου στρατηγού» στο γνωστό αριστοτεχνικό κοντάκιο του Ακαθίστου ύμνου. Η παράδοση μας λέει πως συντάχθηκε από τον Άγ. Ρωμανό τον Μελωδό κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Κπολης από τους Αβάρους (626 μ.Χ.) ενώ ο αυτοκράτορας Ηράκλειος βρισκόταν στη γνωστή εκστρατεία, στην οποία αναφέρθηκα, εναντίον των Περσών, τον πρώτο χριστιανικό πόλεμο ή την πρώτη σταυροφορία.
Συναντούμε εδώ την Παναγία σε λατρευτικό κείμενο να μετατρέπεται από αμυντικό «φρούριο προστασίας» (πρβλ. Ψλ 30 και 70) σε «υπέρμαχο στρατηγό», αφού θεωρήθηκε ότι ήταν εκείνη που κατέστρεψε με σφοδρή τρικυμία τον εχθρικό πολιορκητικό στόλο.
Και από δω, αφήνοντας πίσω μας σχεδόν 1000 χρόνια, φτάνουμε στο έτος 1571, τότε που συντελέστηκε το γεγονός που εορτάζει η σημερινή μας σύναξη, τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου. 450 χρόνια ακριβώς, από τότε που διαδραματίστηκε στην είσοδο του του Πατραϊκού Κόλπου, κοντά στις νήσους νότιες Εχινάδες, ένα επεισόδιο της νεότερης πολεμικής ιστορίας που μπορούμε να πούμε πως σημάδεψε τη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία.
Σε όντως χαλεπούς και επικίνδυνους καιρούς, διαισθανόμενος ο άγιος πάπας Πίος Ε’ τον κίνδυνο του πιο φανατικού ισλαμισμού που είχε ήδη σκλαβώσει όλους τους χριστιανικούς λαούς στη Β. Αφρική και στα Βαλκάνια ως και μπροστά στα τείχη της Βιέννης ως και στη Νότια Ιταλία. Ο επόμενος στόχος του σουλτάνου ήταν η επίθεση στη Ρώμη. Με υπεράριθμες προσπάθειες ο πάπας Πίος Ε’ κατόρθωσε να συνενώσει σε μια ναυτική δύναμη τους στόλους της Βενετίας, της Ισπανίας, της Μάλτας και των κρατιδίων της Ιταλίας, αυτό που ονομάστηκε Sacra Lega (Ιερός Συνασπισμός). Αρκετοί και οι Έλληνες που πολέμησαν στον χριστιανικό στόλο και οι οποίοι προέρχονταν απ’ όλα τα ελληνικά εδάφη που βρίσκονταν κάτω από τη βενετική κυριαρχία. Όμως ο πάπας, εκτός από την εμπιστοσύνη στον ενωμένο χριστιανικό στόλο, είχε εναποθέσει τις ελπίδες του στην Παναγία και ζήτησε από τους πιστούς να προσεύχονται για τον σκοπό της αναχαίτησης του κινδύνου με μετάνοια, κρατώντας στα χέρια τους όλοι το Ροδάριο. Το Ροδάριο είναι εκείνο το περιδέραιο των ρόδων προσφοράς προς την Παναγία που περισσότερο από κάθε τι άλλο αρέσκεται σ’ αυτό, τον Χαιρετισμό του αρχαγγέλου, το ΧΑΙΡΕ ΜΑΡΙΑ. Σ’ αυτόν προσέθεσε δεκάδες τίτλους, που άντλησε η ευσέβεια του χριστιανικού λαού από την Αγ. Γραφή και από την αγάπη του, δημιουργώντας άλλο ένα στεφάνι στη Μητέρα του Θεού:
Μητέρα πανάχραντη
Μητέρα αγνοτάτη
Μητέρα πανάμωμη
Μητέρα αξιοθαύμαστη
Μητέρα καλής συμβουλής
Παρθένε πολυσέβαστη
Παρθένε αξιέπαινη
Παρθένε ισχυρή
Παρθένε επιεικής
Παρθένε πιστή
Υπόδειγμα δικαιοσύνης
Θρόνε σοφίας
Πηγή της ευφροσύνης μας
Σκεύος πνευματικό
Σκεύος αξιοσέβαστο
Σκεύος υπέροχο ευσεβείας
Ρόδο μυστικό
Πύργε του Δαβίδ
Πύργε ελεφάντινε
Κατοικία Χρυσή
Κιβωτέ της Διαθήκης
Θύρα του ουρανού
Άστρο πρωινό
Σωτηρία των ασθενών
Καταφύγιο των αμαρτωλών
Παρηγοριά των πονεμένων
Βοήθεια των χριστιανών
Βασίλισσα των αγγέλων
Βασίλισσα των Προφητών
Βασίλισσα των Αποστόλων
Βασίλισσα των Μαρτύρων
Βασίλισσα των Παρθένων
Βασίλισσα όλων των Αγίων
Βασίλισσα του αγίου ροδαρίου
Βασίλισσα της ειρήνης
Βασίλισσα του κόσμου
Ο πάπας Πίος ζήτησε από τους χριστιανούς που βρίσκονταν στην ασφάλεια των σπιτιών τους να συμπαραταχθούν και να συμπράξουν με τους χριστιανούς που πολεμούσαν στα πλοία και στις γαλέρες και να αγωνιστούν αντάμα. Τα μέλη εκατοντάδων Αδελφοτήτων ξεχύθηκαν στους δρόμους της Αιώνιας Πόλης και άλλων πόλεων στις οποίες είχε φτάσει εγκαίρως το μήνυμα, προκειμένου να επικαλεστεί τη Γυναίκα της Αποκάλυψης, εναντίον της οποίας ο εχθρός της πίστης βυσσοδομούσε. Λέγεται ότι η σύμπραξη των χιλιάδων άμαχων πιστών με τους πιστούς που μάχονταν πάνω στις γαλέρες υπήρξε καταλυτική, αφού εκατομμύρια πιστοί ύψωσαν τη φωνή τους προς τον ουρανό εκείνη τη μέρα, στις 7 Οκτωβρίου 1571, κραυγάζοντας: Ave, Maria! Χαίρε, Μαρία!!!
Η νίκη του χριστιανικού στόλου στα ελληνικά νερά υπήρξε συντριπτική και τα αποτελέσματα της ναυμαχίας διαρκούν ακόμα. Το επόμενο έτος 1572, με τη Βούλλα Christus Dominus o Πίος Ε’ θέσπισε την εορτή της Παναγίας της Νίκης (εορτή 7 Οκτωβρίου), ενώ ο διάδοχός του, ο πάπας Γρηγόριος ΙΓ’ θέσπισε με τη Βούλλα Monet Apostolus την εορτή του Ροδαρίου (1573) για να εορτάζεται κάθε χρόνο και από όλη την Εκκλησία την πρώτη Κυριακή του Οκτωβρίου. Είναι πολυάριθμες από τότε οι πρωτοβουλίες των παπών, μέχρι και τον πάπα Άγιο Ιωάννη-Παύλο Β’, για την προώθηση της προσευχής του Ροδαρίου. Δημιουργήθηκαν αξιόλογοι τύποι εικόνων, ιδιαίτερα σε σχέση με τον Αγ. Δομίνικο και της Αγ. Αικατερίνη της Σιένας, που προώθησαν αυτή την προσευχή και εκατοντάδες χιλιάδες Αδελφότητες και οργανώσεις για τη διάδοσή του. Η προσπάθεια αυτή υπήρξε ιδιαίτερα καρποφόρα για την Τήνο, όπου για την Παναγία του Ροδαρίου φιλοτεχνήθηκε ιδιαίτερη εικόνα που τοποθετήθηκε στον καθεδρικό ναό του Κάστρου και σώζεται ως και σήμερα, ενώ η ΠτΡ ανακηρύχθηκε επίσημα ως προστάτισσα της Εκκλησιαστικής επαρχίας το 1725 και το 1860 αφιερώθηκε σ’ αυτήν ο νέος της καθεδρικός ναός.
Δεν θα αναφερθώ σε περισσότερες λεπτομέρειες. Θα σας αφήσω να τις απολαύσετε οπτικοακουστικά στις αίθουσες αυτού του υπέροχου φιλόξενου μουσείου, του Χριστιανικού και Βυζαντινού, όπου η αξιέπαινη κυρία Αικατερίνη Δελλαπόρτα με τους καταπληκτικούς συνεργάτες της όχι μόνο ιστορικές απεικονίσεις της ναυμαχίας, αλλά και αντικείμενα που υπήρχαν στις γαλέρες της εποχής.
Σταματώ εδώ υπενθυμίζοντας την χριστιανική αρχή πως τα πνευματικά όπλα είναι πιο αποτελεσματικά από τα υλικά.
«Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια,
ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια,
ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου Θεοτόκε.
Ἀλλ’ ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον,
ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,
ἵνα κράζω σοι· Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε».
π. Μάρκος Φώσκολος
