Η Μεγάλη Εβδομάδα αποτελεί ένα αναγκαίο θέμα για αυτήν τη σελίδα. Αν και υπάρχει ο κίνδυνος της επανάληψης, θα σταθώ στο παλιό ρητό: «Repetita iuvant» («Οι επαναλήψεις ωφελούν»).
Η Αιθέρια (ή Εθερία ή Εγερία), μία μοναχή από τη Γαλικία (βορειοδυτική Ιβηρική χερσόνησος), πραγματοποίησε ένα προσκυνηματικό ταξίδι στο όρος Σινά και στους Αγίους Τόπους μεταξύ των ετών 381-384. Κατέγραψε τις εντυπώσεις της σε μια επιστολή που απηύθυνε σε έναν κύκλο γυναικών πίσω στην πατρίδα της. Η επιστολή είναι γνωστή σήμερα ως «Peregrinatio Aetheriae» (Προσκυνηματικό ταξίδι της Αιθερίας) ή «Itinerarium Egeriae» (Οδοιπορικό της Ηγερίας). Από το αρχικό κείμενο σώζεται μόνο η περιγραφή των ταξιδιών για το έτος 384, όπου η ίδια περιγράφει, μεταξύ άλλων, τη λειτουργική ζωή στα Ιεροσόλυμα, κυρίως κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα. Από αυτήν την περιγραφή μπορούμε να αντιληφθούμε πώς οι τελετές της Αγίας Πόλης επηρέασαν μερικά στοιχεία του Ρωμαϊκού λειτουργικού ρυθμού, τα οποία συναντάμε ακόμη και σήμερα.
Κυριακή των Βαΐων
Η Αιθέρια μας περιγράφει πως το απόγευμα της Κυριακής των Βαΐων οι Χριστιανοί της Ιερουσαλήμ συγκεντρώνονταν στην εκκλησία του κήπου των Ελαιών. Γινόταν η ανάγνωση του Ευαγγελίου που αφηγείται τη θριαμβευτική είσοδο του Ιησού στην Αγία Πόλη, και αμέσως μετά, όλος ο λαός μαζί με τον επίσκοπο, κρατώντας φοίνικες ή κλαδιά ελιάς και ψάλλοντας ύμνους, ανέκραζε: «Ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου».
Στο λατινικό τυπικό, ακόμη και σήμερα, την Κυριακή των Βαΐων γίνεται η ίδια τελετή. Ευλογούνται τα βάγια έξω από την εκκλησία και, αφού απαγγέλλεται το Ευαγγέλιο της εισόδου του Ιησού στα Ιεροσόλυμα, οι πιστοί, κρατώντας τα βάγια (στις χώρες του Βορρά άλλα πράσινα κλαδιά), πορεύονται προς την εκκλησία ψάλλοντας ακόμα και σήμερα: «Ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου».
Τα βάγια, λοιπόν, δεν έχουν κάποια μαγική δύναμη, αλλά αποτελούν μια ανάμνηση εκείνης της πρώτης θριαμβευτικής εισόδου του Ιησού στα Ιεροσόλυμα.
Το Πασχαλινό Τριήμερο
Όσον αφορά στην Καθολική Εκκλησία, υπενθυμίζω μόνο εκείνα που πρέπει ο κάθε ιερέας να διαβάσει στην Εισαγωγή του Ρωμαϊκού Λειτουργικού, αναφορικά με το Πασχαλινό Τριήμερο:
«Το έργο της απολυτρώσεως των ανθρώπων και της τέλειας δοξολόγησης του Θεού εκπληρώθηκε από τον Χριστό κυρίως κατά το Πασχαλινό Μυστήριο, με το οποίο πεθαίνοντας κατήργησε το θάνατό μας, και με την Ανάστασή Του αποκατέστησε τη ζωή. Επομένως, το Πασχαλινό Τριήμερο των Παθών και της Αναστάσεως του Κυρίου λάμπει ως το αποκορύφωμα του λειτουργικού έτους. Έτσι, καθώς η Κυριακή αποτελεί το αποκορύφωμα της εβδομάδας, η μεγάλη εορτή του Πάσχα αποτελεί το αποκορύφωμα όλου του λειτουργικού έτους» (Αρ. 18).
Είναι γνωστές και εντυπωσιακές οι αρχαιότατες τελετές αυτού του Τριημέρου. Θα σταθούμε για λίγο σε τρεις από αυτές: στην ευλογία του Αγίου Μύρου (που στις μέρες μας τελείται τη Μεγάλη Τετάρτη), στη Σταυροπροσκύνηση της Μεγάλης Παρασκευής και στην ευλογία των υδάτων το Μεγάλο Σάββατο.
Η Ευλογία του Αγίου Μύρου
Στους κατηχούμενους, δηλαδή σε αυτούς που προετοιμάζονταν να λάβουν το βάπτισμα μετά από μια μακρά προετοιμασία, τους χορηγούνταν κατά τη νύχτα της πασχαλινής Αγρυπνίας το βάπτισμα και το Άγιο Μύρο, και έτσι ήταν έτοιμοι να αναστηθούν μαζί με το Χριστό. Για το λόγο αυτό, έπρεπε να ευλογηθούν τα Άγια Έλαια. Αυτή η ευλογία γινόταν το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης. Ακόμη και σήμερα στην Καθολική Εκκλησία αυτή η τελετή πραγματοποιείται από τον Επίσκοπο στους καθεδρικούς ναούς το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης ή το απόγευμα της Μεγάλης Τετάρτης. Κατόπιν, αυτά τα ιερά Έλαια διανέμονται σε όλες τις ενοριακές εκκλησίες της επισκοπής για την τέλεση του Βαπτίσματος, του Χρίσματος και μερικών άλλων Ιερών Μυστηρίων.
Γιατί στο Ρωμαϊκό τυπικό τη Μεγάλη Παρασκευή ψάλλεται στα ελληνικά το «Άγιος ο Θεός»
Όταν οι ιερές ακολουθίες του Πασχαλινού Τριημέρου γίνονταν στα λατινικά σε όλη την Καθολική Εκκλησία, κατά τη διάρκεια της Σταυροπροσκύνησης τη Μεγάλη Παρασκευή, έψαλλαν και στα ελληνικά -ακόμη και στις πιο μικρές και μακρινές εκκλησίες ανά τον κόσμο- το: «Άγιος ο Θεός, Άγιος Ισχυρός, Άγιος Αθάνατος, ελέησον ημάς».
Το γιατί μας το εξηγεί και πάλι η γνωστή μας Αιθέρια στο Προσκυνηματικό της ταξίδι στους Αγίους Τόπους. Τη Μεγάλη Παρασκευή, μας διηγείται, οι Χριστιανοί της Αγίας Πόλης, σε μια κατανυκτική τελετή, προσκύνησαν τον πραγματικό Τίμιο Σταυρό. Αυτό το έθιμο πέρασε στο Βυζαντινό λειτουργικό τυπικό και από εκεί στο Ρωμαϊκό, διατηρώντας και μερικούς ελληνικούς ύμνους. Εξάλλου, ακόμη και στη Ρώμη, στους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού, η επίσημη γλώσσα στη Θεία Λατρεία ήταν τα ελληνικά. Στο Βυζαντινό τυπικό, η Σταυροπροσκύνηση γίνεται την Τρίτη Κυριακή της Τεσσαρακοστής, ενώ στο Ρωμαϊκό, όπως στους πρώτους αιώνες, τη Μεγάλη Παρασκευή.
Μια ακόμη λεπτομέρεια: Όπως είναι γνωστό, στο Βυζαντινό τυπικό ευλογούνται τα ύδατα την ημέρα των Θεοφανίων, ημέρα κατά την οποία εορτάζεται η βάπτιση του Κυρίου. Είναι προφανές, όμως, ότι δεν πρόκειται για το βάπτισμα που ίδρυσε ο ίδιος ο Χριστός. Όπως ήδη αναφέραμε, στη Ρώμη (αλλά και σε άλλες λειτουργικές παραδόσεις) κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, οι ενήλικοι λάμβαναν το βάπτισμα κατά τη διάρκεια της Πασχαλινής Αγρυπνίας. Αυτός είναι ο λόγος που σε αυτήν την «μητέρα όλων των Αγίων Αγρυπνιών» (Άγιος Αυγουστίνος), βρίσκουμε έντονα βαπτιστικά στοιχεία, και πρώτα απ’ όλα -όπως είναι φυσικό- την ευλογία του ύδατος. Και σ’ αυτήν την περίπτωση, οφείλουμε να αντιληφθούμε ότι το ευλογημένο νερό δεν αποτελεί ένα μαγικό αντικείμενο, αλλά ένα σημείο που μας υπενθυμίζει το βάπτισμά μας.
Η Μεγάλη Εβδομάδα, λοιπόν, είναι φορτισμένη με αιώνες λειτουργικής ιστορίας που αναπαράγεται κάθε χρόνο στις εκκλησίες μας. Είθε ο Κύριος να μας αξιώσει και φέτος, που όλοι οι Χριστιανοί γιορτάζουμε μαζί το Πάσχα, να τη ζήσουμε με λίγη από αυτήν την αυθεντικότητα της πίστης, με την οποία τη βίωσαν οι μακρινοί μας χριστιανοί αδελφοί.
+ Ιωάννης Σπιτέρης
Αρχιεπίσκοπος
