«Συγχώρησέ μας τα χρέη μας, χορήγησέ μας την ειρήνη σου»
Α.- Ακούγοντας την κραυγή της απειλούμενης ανθρωπότητας
1.- Κατά την αυγή αυτού του νέου έτους που μας δίνει ο ουράνιος Πατέρας, περίοδο Ιωβηλαίου αφιερωμένου στη ελπίδα, απευθύνω την πιο ειλικρινή ευχή μου για ειρήνη προς κάθε γυναίκα και άνδρα, ιδιαίτερα προς όποιον αισθάνεται ταπεινωμένος εξαιτίας της υπαρξιακής του κατάστασης, καταδικασμένος από τα προσωπικά του λάθη, τσακισμένος από την κατάκριση των άλλων, και δεν κατορθώνει πλέον να διακρίνει καμιά προοπτική για τη ζωή του. Σε όλους εσάς ελπίδα και ειρήνη, διότι αυτό είναι ένα Έτος Χάριτος, που προέρχεται από την Καρδιά του Λυτρωτή!
2.- Κατά το 2025 η Καθολική Εκκλησία τελεί το Ιωβηλαίο, γεγονός που γεμίζει τις καρδιές από ελπίδα. Το «Ιωβηλαίο» ανέρχεται σε μια αρχαία ιουδαϊκή παράδοση, όταν ο ήχος ενός κέρατος από κριάρι (στα εβραϊκά «γιομπέλ») κάθε σαράντα εννέα έτη ανήγγελλε ένα έτος ελέους και απελευθέρωσης για όλο τον λαό (βλ. Λευ. 25,10). Αυτή η επίσημη έκκληση έπρεπε ιδανικά να αντηχήσει σε όλο τον κόσμο (βλ. Λευ 25,9), για να αποκαταστήσει τη δικαιοσύνη του Θεού σε διάφορους τομείς της ζωής: στη χρήση της γης, στην κατοχή των αγαθών, στη σχέση με τον πλησίον, κυρίως απέναντι στους φτωχότερους και σε όσους είχαν πέσει σε δυστυχία. Ο ήχος του κέρατος θύμιζε σε όλο τον λαό, σε όποιον ήταν πλούσιος και σε όποιον είχε φτωχύνει, ότι κανένας άνθρωπος δεν έρχεται στον κόσμο για να καταπιέζεται: είμαστε αδελφοί και αδελφές, παιδιά του ίδιου Πατέρα, γεννημένοι για να είμαστε ελεύθεροι σύμφωνα με το θέλημα του Κυρίου (βλ. Λευ 25,17.25.43.46.55).
3.- Και σήμερα επίσης, το Ιωβηλαίο είναι ένα γεγονός που μας ωθεί να αναζητήσουμε την απελευθερωτική δικαιοσύνη του Θεού σε όλη τη γη. Στη θέση του κέρατος, στην αρχή αυτού του Έτους Χάριτος, εμείς θα θέλαμε να τεθούμε σε ακρόαση της «απεγνωσμένης κραυγής για βοήθεια»[1] η οποία, όπως η φωνή του αίματος του δικαίου Άβελ, υψώνεται από πολλά μέρη της γης (βλ. Γεν 4,10) και την οποία ο Θεός δεν σταματάει ποτέ να ακούει. Από την πλευρά μας αισθανόμαστε καλεσμένοι να γίνουμε η φωνή τόσων καταστάσεων εκμετάλλευσης της γης και καταπίεσης του πλησίον[2]. Αυτές οι αδικίες προσλαμβάνουν ενίοτε την όψη εκείνων που ο Άγ. Ιωάννης Παύλος Β’ ονόμασε «δομές αμαρτίας»[3], διότι δεν οφείλονται μόνο στην ανομία ολίγων, αλλά μπορούμε να πούμε ότι σταθεροποιήθηκαν και αντέχουν στηριζόμενες σε μια εκτεταμένη συνενοχή.
4.- Ο καθένας από μας οφείλει να αισθάνεται κατά κάποιον τρόπο υπεύθυνος της καταστροφής την οποία υφίσταται το κοινό μας σπίτι, ξεκινώντας από εκείνες τις ενέργειες οι οποίες, ακόμη και μόνο έμμεσα, τροφοδοτούν τις συγκρούσεις οι οποίες μαστιγώνουν την ανθρωπότητα. Υποδαυλίζονται και διαπλέκονται, έτσι, συστημικές προκλήσεις, διαχωρισμένες αλλά διασυνδεόμενες, που ταλαιπωρούν τον πλανήτη μας[4]. Αναφέρομαι, ιδιαιτέρως, στις κάθε είδους ανισότητες, στην απάνθρωπη διακίνηση μεταναστών, στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος, στη σύγχυση που ένοχα δημιουργείται από την παραπληροφόρηση, στην απόρριψη κάθε είδους διαλόγου, στις σημαντικές χρηματοδοτήσεις της στρατιωτικής βιομηχανίας. Είναι όλοι παράγοντες μιας συγκεκριμένης απειλής για την ύπαρξη ολόκληρης της ανθρωπότητας. Στην αρχή αυτού του έτους, λοιπόν, θέλουμε να τεθούμε σε ακρόαση αυτής της κραυγής της ανθρωπότητας για να νιώσουμε καλεσμένοι, όλοι, μαζί και προσωπικά, να σπάσουμε τις αλυσίδες της αδικίας για να διακηρύξουμε τη δικαιοσύνη του Θεού. Δεν θα μπορέσει να επαρκέσει κάποια επεισοδιακή πράξη φιλανθρωπίας. Απαιτούνται αντιθέτως, αλλαγές πολιτισμικές και δομικές, ώστε να πραγματοποιηθεί μια διαρκής αλλαγή.[5]
Β.- Μια αλλαγή πολιτισμική: είμαστε όλοι οφειλέτες
5.- Το γεγονός του Ιωβηλαίου μας καλεί να αναλάβουμε διάφορες αλλαγές, για να αντιμετωπίσουμε τη σημερινή κατάσταση αδικίας και ανισότητας, ενθυμούμενοι ότι τα αγαθά της γης προορίζονται όχι μόνο για μερικούς προνομιούχους, αλλά για όλους[6]. Μπορεί να είναι χρήσιμο να θυμηθούμε ό,τι έγραφε ο Άγ. Βασίλειος Καισαρείας: «Μα, πες μου, ποια πράγματα είναι δικά σου; από πού τα πήρες για να τα βάλεις στη ζωή σου; (…) δεν βγήκες ολότελα γυμνός από την κοιλιά της μητέρας σου; δεν θα επιστρέψεις και πάλι γυμνός στη γη; Από πού προέρχονται αυτά που τώρα έχεις; Αν έλεγες ότι προέρχονται από την τύχη, θα απαρνιόσουν τον Θεό, χωρίς να αναγνωρίζεις τον Δημιουργό, και θα ήσουν αγνώμων προς τον Δημιουργό σου»[7]. Όταν λείπει η ευγνωμοσύνη, ο άνθρωπος δεν αναγνωρίζει πλέον τα δώρα του Θεού. Μέσα στην άπειρη ευσπλαχνία του, όμως, ο Κύριος δεν εγκαταλείπει τους ανθρώπους που αμαρτάνουν εναντίον του: μάλλον επιβεβαιώνει το δώρο της ζωής με τη συγχώρεση της σωτηρίας, που προσφέρει σε όλους, μέσω του Ιησού Χριστού. Γι’ αυτό, διδάσκοντάς μας το «Πάτερ ημών», ο Ιησούς μας καλεί να ζητούμε: «Συγχώρησέ μας τα χρέη μας» (Μτ 6,12).
6.- Όταν κάποιος αγνοεί τον δεσμό του με τον Πατέρα, αρχίζει να τρέφει τη σκέψη ότι οι σχέσεις με τους άλλους μπορούν να κατευθύνονται από μια λογική εκμετάλλευσης, όπου ο πιο ισχυρός αξιώνει να έχει το δικαίωμα να εκμεταλλεύεται τον αδύναμο[8]. Όπως οι ελίτ στα χρόνια του Ιησού, που επωφελούνταν από τα βάσανα των πτωχότερων, έτσι και σήμερα στο παγκόσμιο διασυνδεδεμένο χωριό[9], το διεθνές σύστημα, εάν δεν τροφοδοτείται από λογικές αλληλεγγύης και αλληλεξάρτησης, γεννά αδικίες, που οξύνονται από τη διαφθορά, οι οποίες παγιδεύουν τις φτωχές Χώρες. Η λογική της εκμετάλλευσης του χρεοφειλέτη περιγράφει συνθετικά και τη σημερινή «κρίση χρέους», που μαστίζει διάφορες Χώρες, κυρίως του Νότου του κόσμου.
7.- Δεν κουράζομαι να επαναλαμβάνω ότι το εξωτερικό χρέος έχει γίνει ένα εργαλείο ελέγχου, μέσω του οποίου μερικές κυβερνήσεις και ιδιωτικοί χρηματοδοτικοί θεσμοί των πλουσιότερων Χωρών εκμεταλλεύονται χωρίς τύψεις κατά τρόπο αδιάκριτο τα ανθρώπινα και φυσικά αποθέματα των φτωχότερων Χωρών, αρκεί να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις των αγορών τους[10]. Σ’ αυτό ας προστεθεί ότι διάφοροι πληθυσμοί, ήδη επιβαρυμένοι από το διεθνές χρέος, βρίσκονται υποχρεωμένοι να σηκώνουν επίσης το οικολογικό χρέος των περισσότερο ανεπτυγμένων Χωρών[11]. Το οικολογικό χρέος και το εξωτερικό χρέος είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, αυτής της λογικής εκμετάλλευσης, που αποκορυφώνεται στην κρίση χρέους[12]. Παίρνοντας αφορμή από το φετινό Ιωβηλαίο, καλώ τη διεθνή κοινότητα να αναλάβει δράσεις διαγραφής του εξωτερικού χρέους, αναγνωρίζοντας την ύπαρξη ενός οικολογικού χρέους μεταξύ Βορρά και Νότου του κόσμου. Είναι μιαέκκληση για αλληλεγγύη, αλλά κυρίως για δικαιοσύνη[13].
8.- Η πολιτισμική και δομική αλλαγή για την υπέρβαση αυτής της κρίσης θα γίνει όταν αναγνωρίσουμε επιτέλους ότι είμαστε όλοι τέκνα του Θεού Πατέρα και, ενώπιόν του, αναγνωρίσουμε ότι είμαστε όλοι χρεοφειλέτες, αλλά επίσης ότι όλοι έχουμε ανάγκη ο ένας του άλλου, σύμφωνα με τη λογική της επιμερισμένης και διαφοροποιημένης ευθύνης. Θα μπορέσουμε να ανακαλύψουμε «μια για πάντα ότι έχουμε ανάγκη και είμαστε οφειλέτες οι μεν των δε»[14].
Γ.- Μια πορεία ελπίδας: τρεις δυνατές ενέργειες
9.- Εάν αφήσουμε να αγγίξουν την καρδιά μας αυτές οι απαραίτητες αλλαγές, το Έτος Χάριτος του Ιωβηλαίου θα μπορέσει να ανοίξει και πάλι την οδό της ελπίδας για τον καθέναν από μας. Η ελπίδα γεννιέται από την εμπειρία της ευσπλαχνίας του Θεού, που είναι πάντοτε απέραντη[15]. Ο Θεός, που δεν οφείλει τίποτα σε κανέναν, συνεχίζει να χορηγεί αδιάκοπα χάρη και έλεος προς όλους τους ανθρώπους. Η Ισαάκ της Νινευί, ένας Πατέρας της ανατολικής Εκκλησίας του 7ου αιώνα, έγραφε: «Η αγάπη σου είναι πιοννβω μεγάλη από τα δικά μου χρέη. Μικρό πράγμα είναι τα κύματα της θάλασσας σε σχέση με τον αριθμό των αμαρτιών μου, αλλά αν ζυγίσουμε τις αμαρτίες μου, σε σύγκριση με τη δική σου αγάπη, διαλύονται σαν ένα τίποτα»[16]. Ο Θεός δεν μετράει τα κακό που έχει διαπράξει ο άνθρωπος, αλλά είναι άπειρα «πλούσιος σε έλεος, λόγω της μεγάλης αγάπης με την οποία μας αγάπησε» (Εφ 2,4). Ταυτόχρονα ακούει την κραυγή των φτωχών και της γης. Θα αρκούσε να σταθούμε για μια στιγμή, στην αρχή αυτής της χρονιάς, για να σκεφθούμε τη χάρη με την οποία κάθε φορά συγχωρεί και αφαιρεί κάθε μας χρέος, ώστε η καρδιά μας να πλημμυρίσει από την ελπίδα και την ειρήνη.
10.- Γι’ αυτό, ο Ιησούς, στην προσευχή του «Πάτερ ημών», θέτει την πολύ απαιτητική φράση «ως και ημείς αφίεμεν τοις οφειλέταις ημών» [καθώς και εμείς συγχωρούμε τους χρεοφειλέτες μας] αφού προηγουμένως έχουμε ζητήσει από τον Πατέρα την άφεση των δικών μας χρεών (βλ. Μτ 6,12). Για να διαγράψουμε ένας χρέος στους άλλους και να τους δώσουμε ελπίδα πρέπει, πράγματι, η ζωή μας να είναι γεμάτη από την ίδια εκείνη ελπίδα που φθάνει σ’ εμάς από την ευσπλαχνία του Θεού. Η ελπίδα είναι υπεράφθονη μέσα στη χωρίς υπολογισμούς γενναιοδωρία, δεν κάνει λογαριασμούς στην τσέπη των οφειλετών, δεν ανησυχεί για το προσωπικό κέρδος, αλλά έχει ως στόχο μόνο έναν σκοπό: να ανασηκώσει όποιον έπεσε, να επιδέσει τις συντετριμμένες καρδιές, να απελευθερώσει από κάθε μορφή σκλαβιάς.
11.- Θα ήθελα, επομένως, στην αρχή αυτού του Έτους Χάριτος, να υποβάλω τρεις ενέργειες που μπορούν να ξαναδώσουν αξιοπρέπεια στη ζωή ολόκληρων πληθυσμών και να τους θέσουν και πάλι σε πορεία προς την οδό της ελπίδας, ώστε να υπερβούν την κρίση του χρέους και όλοι να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους ως χρεοφειλέτη απαλλαγμένο.
Πριν απ’ όλα, επαναλαμβάνω την έκκληση που προώθησε ο Άγ. Ιωάννης Παύλος Β’ με την ευκαιρία του Ιωβηλαίου του έτους 2000, να υπάρξει σκέψη για μια «σημαντική μείωση, αν όχι για ολική απαλλαγή, του διεθνούς χρέους, που βαραίνει το μέλλον πολλών Εθνών»[17]. Αναγνωρίζοντας το οικολογικό χρέος, οι περισσότερο ευημερούσες Χώρες ας νιώσουν καλεσμένες να κάνουν τα πάντα για να σβήσουν τα χρέη των Χωρών εκείνων που δεν είναι σε θέση να εξοφλήσουν όσα οφείλουν. Ασφαλώς, για να μην πρόκειται για μια μεμονωμένη περίπτωση ευεργεσίας, που κινδυνεύει έπειτα να πυροδοτήσει και πάλι έναν φαύλο κύκλο χρηματοδότησης-χρέους, είναι ανάγκη, ταυτόχρονα, να αναπτυχθεί μια νέα χρηματοδοτική αρχιτεκτονική, που να οδηγεί στη δημιουργία μιας σφαιρικής χρηματοδοτικής Χάρτας, βασισμένης στην αλληλεγγύη και την αρμονία μεταξύ των λαών.
Επιπλέον, ζητώ μια σταθερή δέσμευση για προώθηση του σεβασμού της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, από τη σύλληψη μέχρι τον φυσικό θάνατο, ώστε κάθε άνθρωπος να μπορεί να αγαπάει τη ζωή του και να κοιτάζει με ελπίδα το μέλλον, επιθυμώντας την ανάπτυξη και την ευτυχία για τον εαυτό του και για τα παιδιά του. Χωρίς ελπίδα, πράγματι, είναι δύσκολο να γεννηθεί στην καρδιά των νεότερων η επιθυμία να γεννήσουν νέες ζωές. Εδώ, ιδιαιτέρως, θα ήθελα ακόμη μια φορά να καλέσω σε μια συγκεκριμένη χειρονομία που να ευνοήσει την κουλτούρα της ζωής. Αναφέρομαι στην εξάλειψη της ποινής του θανάτου σε όλα τα Έθνη. Αυτό το μέτρο [ποινή θανάτου], πράγματι, εκτός του ότι διακυβεύει το απαραβίαστο της ζωής, εκμηδενίζει κάθε ανθρώπινη ελπίδα συγχώρεσης και ανανέωσης[18].
Τολμώ επίσης να εκπέμψω άλλη μια έκκληση, αναφερόμενος στον Άγ. Παύλο ΣΤ’ και τον Βενέδικτο 16ο,[19] για τις νέες γενεές, κατ’ αυτή την εποχή τη σημαδεμένη από τους πολέμους: ας χρησιμοποιούμε τουλάχιστο ένα σταθερό ποσοστό του χρήματος που χρησιμοποιείται για τους εξοπλισμούς για τη συγκρότηση ενός παγκόσμιου Ταμείου που να εξαλείφει οριστικά την πείνα και να διευκολύνει στις φτωχότερες Χώρες μορφωτικές δραστηριότητες που να προωθούν τη βιώσιμη ανάπτυξη, αντιπαλεύοντας την κλιματική αλλαγή[20]. Θα πρέπει να εξαλείψουμε κάθε πρόφαση που θα μπορούσε να ωθεί τους νέους να φαντάζονται το μέλλον τους χωρίς ελπίδα, είτε ως προσδοκία να εκδικηθούν το αίμα των αγαπημένων τους. Το μέλλον είναι ένα δώρο για να πάμε πέρα από τα σφάλματα του παρελθόντος, για να οικοδομήσουμε νέες πορείες ειρήνης.
Δ.- Ο στόχος της ειρήνης
12.- Όσοι αναλαμβάνουν, μέσα από τις χειρονομίες που προτείνω, την πορεία της ελπίδας, θα μπορούν να βλέπουν όλο και πιο κοντά τον τόσο εναγωνίως προσδοκώμενο στόχο της ειρήνης. Ο ψαλμωδός μας στηρίζει σ’ αυτή την υπόσχεση: όταν «αγάπη και αλήθεια θα συναντηθούν, δικαιοσύνη και ειρήνη θα φιληθούν» (Ψαλ. 85,11). Όταν γδύνομαι από το όπλο της πίστωσης και ξαναδίνω την οδό της ελπίδας σε μια αδελφή ή σε έναν αδελφό, συμβάλλω στην αποκατάσταση της δικαιοσύνης του Θεού επάνω σ’ αυτή τη γη και πορεύομαι με αυτό το πρόσωπο προς τον στόχο της ειρήνης. Όπως έλεγε ο Άγ. Ιωάννης 23ος, η αληθινή ειρήνη θα μπορέσει να γεννηθεί μόνο από μια καρδιά αφοπλισμένη από το άγχος και από τον φόβο του πολέμου[21].
13.- Είθε το 2025 να είναι ένα έτος κατά το οποίο να αναπτυχθεί η ειρήνη! Εκείνη η αληθινή και διαρκής ειρήνη, που δεν σταματά στα σοφίσματα των συμβάσεων ή στις τράπεζες των ανθρωπίνων συμβιβασμών[22]. Ας αναζητούμε την αληθινή ειρήνη, που δωρίζεται από τον Θεό σε μια αφοπλισμένη καρδιά: μια καρδιά που δεν επιμένει να υπολογίζει τι είναι δικό μου και τι είναι δικό σου· μια καρδιά που διαλύει τον εγωισμό με την ετοιμότητα να βαδίσει κανείς προς τους άλλους· μια καρδιά που δεν διστάζει να αναγνωρίσει ότι είναι οφειλέτης απέναντι στον Θεό και γι’ αυτό είναι έτοιμος να εξαλείψει τα χρέη που καταπιέζουν τον πλησίον· μια καρδιά που υπερβαίνει την απογοήτευση για το μέλλον με την ελπίδα ότι κάθε άνθρωπος είναι πηγή πλούτου γι’ αυτό τον κόσμο.
14.- Ο αφοπλισμός της καρδιάς είναι μια χειρονομία που δεσμεύει όλους, από τους πρώτους μέχρι τους τελευταίους, από τους μικρούς μέχρι τους μεγάλους, από τους πλούσιους μέχρι τους φτωχούς. Ενίοτε, αρκεί κάτι απλό όπως «ένα χαμόγελο, μια χειρονομία φιλίας, ένα αδελφικό βλέμμα, μια ειλικρινής ακρόαση, μια δωρεάν εξυπηρέτηση»[23]. Με αυτές τις μικρο-μεγάλες χειρονομίες, πλησιάζουμε στον στόχο της ειρήνης και θα φθάσουμε πιο γρήγορα, όσο περισσότερο, κατά μήκος της πορείας κοντά στους αδελφούς και τις αδελφές που ξαναβρήκαμε, θα ανακαλύψουμε ήδη αλλαγμένοι σε σχέση με το πώς ξεκινήσαμε. Πράγματι η ειρήνη δεν φθάνει μόνο με το τέλος του πολέμου, αλλά με την έναρξη ενός νέου κόσμου, ενός κόσμου όπου ανακαλύπτουμε ότι είμαστε διαφορετικοί, περισσότερο ενωμένοι και περισσότερο αδελφοί σε σχέση με ό,τι θα είχαμε φανταστεί.
15.- Χορήγησέ μας την ειρήνη σου, Κύριε! Αυτή είναι η προσευχή που υψώνω προς τον Θεό, ενώ απευθύνω τις ευχές για ένα νέο έτος προς στους Αρχηγούς Κρατών και Κυβερνήσεων, προς τους Υπευθύνους των Διεθνών Οργανισμών, προς τους ηγέτες των διαφόρων θρησκειών, προς κάθε άνθρωπο καλής θελήσεως. Συγχώρησέ μας τα χρέη μας, Κύριε, καθώς και εμείς συγχωρούμε τους χρεοφειλέτες μας, και μέσα σ’ αυτό τον κύκλο συγχώρεσης χορήγησέ μας την ειρήνη σου, εκείνη την ειρήνη που μόνο εσύ μπορείς να δωρίσεις σε όποιον αφήνει να αφοπλιστεί η καρδιά του, σε όποιον με ελπίδα θέλει να συγχωρήσει τα χρέη στους αδελφούς του, σε όποιον χωρίς φόβο ομολογεί ότι είναι χρεοφειλέτης σου, σε όποιον δεν μένει κουφός στην κραυγή των πιο φτωχών.
Από το Βατικανό, 8 Δεκεμβρίου 2024
ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ
[1] Η ελπίδα δεν απογοητεύει. Βούλα διακήρυξης του Τακτικού Ιωβηλαίου του Έτους 2025 (9 Μαΐου 2024), 8.
[2] Βλ. Άγ. Ιωάννης Παύλος Β’, Αποστ. Επιστ. Tertio millenio adveniente (10 Νοεμβρίου 1994), 51.
[3] Εγκ. Sollicitudo rei socialis, (10 Δεκεμβρίου 1987), 36.
[4] Βλ. Λόγος προς τους συμμετέχοντες στη Συνάντηση που προώθησε η Ποντιφική Ακαδημία των Επιστημών και των Κοινωνικών Επιστημών, 16 Μαΐου 2024.
[5] Βλ. Αποστ. Παραίν. Laudate Deum – Αινείτε τον Θεό (4 Οκτωβρίου 2023), 70.
[6] Βλ. Η Ελπίδα δεν απογοητεύει, Βούλα διακήρυξης του Τακτικού Ιωβηλαίου του Έτους 2025 (9 Μαΐου 2024), 16.
[7] Ομιλία περί φιλαργυρίας, 7: PG 31, 275.
[8] Βλ. Εγκύκλιος Laudato sì – Να είσαι επαινετός (2 Μαΐου 2015), 123.
[9] Βλ. Κατήχηση, 2 Σεπτεμβρίου 2020: L’osservatore Romano, 3 Σεπτεμβρίου 2020, σελ. 8.
[10] Βλ. Λόγος προς του συμμετέχοντες στη συνάντηση «Debt Crisis in the Global South», 5 Ιουνίου 2024.
[11] Βλ. Λόγος προς τη Διάσκεψη των Κρατών μελών της Σύμβασης πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για τις κλιματικές αλλαγές (COP 28), 2 Δεκεμβρίου 2023.
[12] Βλ. Λόγος προς τους συμμετέχοντες στη συνάντηση «Debt Crisis in the Global South», 5 Ιουνίου 2024.
[13] Βλ. Η ελπίδα δεν απογοητεύει. Βούλα διακήρυξης του Τακτικού Ιωβηλαίου Έτους 2025 (9 Μαΐου 2024), 16.
[14] Εγκύκλ. Αδελφοί όλοι (3 Οκτωβρίου 2020), 35.
[15] Βλ. Η ελπίδα δεν απογοητεύει. Βούλα διακήρυξης του Τακτικού Ιωβηλαίου Έτους 2025 (9 Μαΐου 2024), 23.
[16] Λόγος 10ος (Τρίτη συλλογή), Προσευχή την οποία συνηθίζουν οι ερημίτες, 100-101: CSCO 638, 115. Ο Άγ. Αυγουστίνος φθάνει να δηλώσει ότι ο Θεός δεν παύει να γίνεται οφειλέτης του ανθρώπου: «Επειδή “στους αιώνες υπάρχει το έλεός σου”, καταδέχεσαι με τις υποσχέσεις σου να γίνεσαι οφειλέτης σε εκείνους στους οποίους συγχωρείς τα χρέη» βλ. Εξομολογήσεις, 5,9,17: PL 32.
[17] Αποστ. Επιστ. Tertio millenio adveniente (10 Νοεμβρίου 1994), 51.
[18] Βλ. Η ελπίδα δεν απογοητεύει. Βούλα διακήρυξης του Τακτικού Ιωβηλαίου Έτους 2025 (9 Μαΐου 2024), 10.
[19] Βλ. Άγ. Παύλος ΣΤ’ Εγκύκλ. Η πρόοδος των λαών (26 Μαρτίου 1967), 51· Βενέδικτος 16ος, Λόγος προς το Διπλωματικό Σώμα το διαπιστευμένο παρά τη Αγία Έδρα, 9 Ιανουαρίου 2006· Ίδιο, Μετασυνδ. Αποστ. Παραίν. Sacramentum caritatis (22 Φεβρουαρίου 2007), 90.
[20] Βλ. Εγκύκλ. Αδελφοί όλοι (3 Οκτωβρίου 2020), 262· Λόγος προς το Διπλωματικό Σώμα το διαπιστευμένο παρά τη Αγία Έδρα, 8 Ιανουαρίου 2024· Λόγος προς τη Διάσκεψη των Κρατών μελών του πλαισίου Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τις κλιματικές αλλαγές (COP 28), 2 Δεκεμβρίου 2023.
[21] Βλ. Εγκύκλ. Pacem in terris (11 Απριλίου 1963), 61.
[22] Βλ. Στιγμή προσευχής κατά τη δεκαετία της «Ικεσίας για την ειρήνη στους Αγίους Τόπους», 7 Ιουνίου 2024.
[23] Η ελπίδα δεν απογοητεύει, Βούλα διακήρυξης του Τακτικού Ιωβηλαίου Έτους 2025 (9 Μαΐου 2024), 18.
