Αυτές τις ημέρες διάβασα, για δεύτερη φορά, το βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη «Ο Φτωχούλης του Θεού» κι αυτό έτυχε να συμπίπτει με την εορτή της επετείου των εγκαινίων της βασιλικής του Αγίου Φραγκίσκου στην Ασίζη, στις 25 Μαΐου. Στη συνέχεια θα γίνει σαφές γιατί γίνεται αυτή η παράθεση, δηλαδή η σύνδεση του μυθιστορήματος «Ο Φτωχούλης του Θεού» με τη βασιλική του Αγίου Φραγκίσκου στην Ασίζη.
Όπως είναι γνωστό «Ο Φτωχούλης του Θεού» είναι μια μυθιστορηματική βιογραφία του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης. Αφηγητής είναι ο αδελφός Λεόνε, ένας ταπεινός ζητιάνος, που περιπλανιέται στον κόσμο αναζητώντας τον Θεό.
Ξέρω πως πρόκειται για το πιο αμφιλεγόμενο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη, του σπουδαίου αυτού συγγραφέα μας και δεν διαβάζεται εύκολα, κυρίως από έναν μη θρησκευόμενο άνθρωπο και πολύ περισσότερο από κάποιον ορθόδοξο. Είναι χαρακτηριστική η κριτική ενός Έλληνα αναγνώστη: «Πρόκειται για τον Θεό όπως τον αντιλαμβάνονταν οι καθολικοί του Μεσαίωνα».
Και όμως, αυτό το έργο, θεωρείται το κύκνειο άσμα του μεγάλου Κρητικού, γραμμένο στα δύο εκείνα χρόνια, που ο συγγραφέας ταλαιπωρούνταν από σοβαρές ασθένειες.
Στο εξωτερικό, αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά έργα του μεγάλου Συγγραφέα μας κι έχει μεταφραστεί σε τουλάχιστον 30 γλώσσες, απολαμβάνοντας πολλές θετικές κριτικές. Στο Μπουένος Άιρες, από το 1982 και για πολύ καιρό, ανέβηκε μια θεατρική παράσταση εμπνευσμένη από αυτό το μυθιστόρημα που επικέντρωσε την προσοχή ενός μεγάλου κοινού.
Πρέπει να ομολογήσω, πως δεν έχω συναντήσει, στην παγκόσμια λογοτεχνία, μη «θρησκευτικό» συγγραφέα, που στα έργα του, να έχει αναφέρει τόσες φορές το όνομα του Θεού, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης. Βέβαια η «θεολογία» του Καζαντζάκη έχει τις ιδιαιτερότητές της. Αλλά κανείς άλλος Έλληνας συγγραφέας δεν έχει αναζητήσει με τόσο πάθος το Απόλυτο και το ασυμβίβαστο, όπως ο μεγάλος Κρητικός.
Επιστρέφοντας στο «Ο Φτωχούλης του Θεού», προσωπικά μου δημιουργεί αρνητική εντύπωση, πως ο Καζαντζάκης πετυχαίνει να ταυτίζεται με την πιο συντηρητική μερίδα του μοναχικού Τάγματος, που ίδρυσε ο Άγιος Φραγκίσκος.
Είναι γνωστό πως το ιδανικό, που ενέπνευσε και έζησε ο Φτωχούλης του Θεού, ήταν ακριβώς η «υψηλοτάτη και η αγία Φτώχεια» που χαρακτήρισε όλη τη ζωή του Ιησού και της «Αγίας φτωχιάς Μητέρας του». Η Φτώχεια για τον Φραγκίσκο δεν ήταν αυτοσκοπός, αλλά ένδειξη τρελής αγάπης για τον Χριστό, που δεν είχε «που την κεφαλήν κλίναι». Μερικοί από τους οπαδούς του όμως, αγκιστρώθηκαν στο ιδανικό της φτώχειας και την απολυτοποίησαν, καθιστώντας την μεγαλύτερη και σπουδαιότερη αρετή, ακόμα και πιο σπουδαία από την ίδια την αγάπη.
Για δεκαετίες υπήρξαν στο Τάγμα δύο αντιμαχόμενα ρεύματα: Εκείνοι, οι πιο μορφωμένοι και πιο διορατικοί Φραγκισκανοί που πίστευαν ότι ο αληθινός Φραγκισκανός πρέπει, ναι μεν να είναι φτωχός, αλλά η αγάπη που εξέφραζε να αποτελεί τη βασίλισσα των αρετών του χριστιανισμού. Αντίθετα υπήρξαν και εκείνοι, που πίστευαν ότι οι ίδιοι αποτελούσαν τους μόνους αληθινούς οπαδούς του Φραγκίσκου και κατηγορούσαν τους άλλους για προδοσία. Πρόκειται για τους περίφημους «πνευματικούς» (spirituali) ή «fraticelli» στους οποίους αναφέρεται ο Umberto Eco στο γνωστό μυθιστόρημά του «Το όνομα του ρόδου».
Ο Καζαντζάκης φαίνεται να συμπαθεί περισσότερο τους «fraticelli» και κατηγορεί, μέσα από τα λόγια του αδελφού Λέοντα, τον μεγαλύτερο αντιπρόσωπο αυτής της ανανεωτικής πτέρυγας των Φραγκισκανών, τον αδελφό Elia da Cortona (1180-1253), που υπήρξε ο διάδοχος του Φραγκίσκου στην καθοδήγηση του Τάγματος. Ο Καζαντζάκης τον χαρακτηρίζει προδότη του πνεύματος πτωχείας του Φραγκίσκου. Έτσι ο Φραγκίσκος κατηγορεί τον αδελφό Ηλία «δια στόματος του Καζαντζάκη»: «Εγώ θαρρώ, αδελφέ Ηλία, ο Θεός να με συγχωρέσει, πως παραστρατίζεις τους αδελφούς, Έδιωξες το μέγα πλούτο μας, τη Φτώχεια… Μπήκε ο λύκος στο μαντρί μας… Πού μας πας, αδελφέ Ηλία;».
Στην πραγματικότητα, ο Άγιος Φραγκίσκος εκτιμούσε και αγαπούσε τον αδελφό Ηλία. Πριν να πεθάνει, με τα τελευταία του λόγια, τουλάχιστον όπως διασώζονται στη βιογραφία του Tommaso da Celano, απευθύνεται σε αυτόν και του λέει: «Σε ευλογώ γιε μου, σε όλα και για όλα».
Όλες οι κατηγορίες ενάντια σε αυτόν τον άνθρωπο, που αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητές της εποχής του, προέρχονται από τους εχθρούς του.
Ο αδελφός Ηλίας αποτελεί έναν πολύπλευρο χαρακτήρα, που στο πέρασμα των αιώνων έχει γεμίσει τις σελίδες των βιβλίων, τους θρύλους και πρόσφατα ακόμη και την κινηματογραφική οθόνη. Διαδέχθηκε τον Άγιο Φραγκίσκο ως δεύτερος γενικός ηγούμενος του Τάγματος, από το 1232 έως το 1239. Αυτός επιπλέον θέλησε και, μαζί με άλλους, υπήρξε ο αρχιτέκτονας της βασιλικής του Αγίου Φραγκίσκου στην Ασίζη.
Όποιος έχει επισκεφτεί αυτήν την εκκλησία, θα καταλάβει το μεγαλείο αυτού του ανθρώπου. Σε αυτήν την εκκλησία, κατά κάποιον τρόπο, ξεκίνησε η Ιταλική Αναγέννηση. Η κατασκευή της βασιλικής άρχισε το 1228, δύο χρόνια μετά το θάνατο του Αγίου και ολοκληρώθηκε το 1280. Αποτελεί ένα από τα πρώτα δείγματα του ιταλικού γοτθικού ρυθμού και απαρτίζεται από δύο επάλληλους χώρους: έναν κατώτερο και έναν ανώτερο ναό.
Ο πιο γνωστός εικονογραφικός κύκλος μέσα στην βασιλική, εμπνευσμένος από τη ζωή του Αγίου Φραγκίσκου, είναι αυτός του μεγάλου Giotto (1267-1337). Ο καλλιτέχνης εργάστηκε πάνω σε αυτό το έργο από το 1292 έως το 1296 και το έργο του ολοκληρώθηκε από τους μαθητές του. Ο κύκλος αυτός, μας παρουσιάζει μια μεγάλη καινοτομία: την υπέρβαση της βυζαντινής τεχνοτροπίας, που την χαρακτηρίζει η έλλειψη κίνησης και προοπτικής και εγκαινιάζει την κινητικότητα και κάποια αρχή διάστασης του ζωγραφικού θέματος. Το σύνολο της παράστασης αποτελείται από 28 τετράπλευρες τοιχογραφίες.
Στην κάτω βασιλική συναντάμε αριστουργήματα και άλλων μεγάλων ζωγράφων της πρώιμης Αναγέννησης όπως του Cimabue (1240-1302) και του Simone Martini (1284-1344). Πρόκειται για τους μεγαλύτερους Ιταλούς ζωγράφους αυτής της περιόδου και είναι όλοι εκεί, στην εκκλησία που θέλησε να κτίσει ο Ηλίας από την Cortona για τον πολυαγαπημένο του Άγιο Φραγκίσκο! Εκεί φυλάσσονται και τα σεπτά λείψανα του Αγίου.
Και εμείς σήμερα, ευγνωμονούμε τον Αδελφό Ηλία από την Cortona, αυτόν που μας άφησε το μεγαλύτερο αριστούργημα για τον «Φτωχούλη του Θεού». Κρίμα που δεν το έκανε και ο Νίκος Καζαντζάκης, τουλάχιστον σε αυτό το σπουδαίο μυθιστόρημά του.
+ Ιωάννης Σπιτέρης
