Τα φώτα έσβησαν, οι τηλεοπτικές κάμερες απομακρύνθηκαν, οι δημοσιογράφοι άφησαν την «Πόλη» και ο Πάπας συνέχισε την ποιμαντική του επίσκεψη στον Λίβανο. Η ελληνική δημόσια τηλεόραση ολοκλήρωσε τις μακρές εκπομπές της αφιερωμένες σε αυτά τα γεγονότα. Τι έχει απομείνει από όλα αυτά;
Πρώτα απ’ όλα, το μεγάλο ενδιαφέρον που προκάλεσαν αυτά τα καθαρά θρησκευτικά γεγονότα στην κοινή γνώμη, και μάλιστα στη χώρα μας, όπου ο παπικός θεσμός δεν απολαμβάνει ιδιαίτερης δημοτικότητας.
Τα ίδια τα γεγονότα –συναντήσεις προσευχής, δηλώσεις, ομιλίες, συμμετοχή στις αντίστοιχες λειτουργίες– φανέρωσαν τις άριστες σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο Πατριαρχεία: της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης. Παράλληλα, όμως, η μη συμμετοχή στα κοινά γεγονότα εκ μέρους δύο αρχαίων Πατριαρχείων, για γνωστούς λόγους, άφησε σε όλους μας μια επώδυνη και πικρή εντύπωση.
Από αυτές τις τρεις ημέρες, τόσο πλούσιες σε γεγονότα, εκείνο που –κατά τη γνώμη μας– θα παραμείνει για το μεγάλο θεολογικό και οικουμενικό του νόημα είναι η συνάντηση της 28ης Νοεμβρίου 2025 στη Νίκαια, μεταξύ του Πάπα Λέοντα ΙΔ΄, του Πατριάρχη Βαρθολομαίου Α΄ και άλλων χριστιανών ηγετών. Σε εκείνη τη συνάντηση, η «κοινή απαγγελία του Συμβόλου της Πίστεως» αναδείχθηκε ως συμβολική πράξη ενότητας.
Πού έγκειται η σημασία αυτού του γεγονότος; Στο ότι το Σύμβολο δεν το απήγγειλαν μαζί μόνο ο Πάπας και ο Πατριάρχης, αλλά και όλοι οι άλλοι εκπρόσωποι των Εκκλησιών και των εκκλησιαστικών κοινοτήτων, αναγνωρίσιμοι και από την ποικιλία των θρησκευτικών ενδυμάτων τους. Και ακόμη περισσότερο, στο ότι αυτό το Σύμβολο της Πίστεως περιέχει το 99% της χριστιανικής διδασκαλίας και αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, τον «συνταγματικό χάρτη» του Χριστιανισμού. Πρόκειται, συνεπώς, για μια κοινή κληρονομιά σχεδόν όλων των χριστιανών, ιδιαίτερα των δύο μεγαλύτερων χριστιανικών παραδόσεων, της καθολικής και της ορθόδοξης. Μπορούμε, λοιπόν, να συμπεράνουμε, όπως δήλωσε και η Β΄ Σύνοδος του Βατικανού, ότι ήδη βρισκόμαστε όλοι σε κοινωνία, έστω κι αν, δυστυχώς, όχι ακόμη σε πλήρη κοινωνία, εξαιτίας εκείνου του λίγου που μας χωρίζει. Είναι αλήθεια: είναι πολύ περισσότερα αυτά που μας ενώνουν από όσα μας χωρίζουν.
Με αυτήν την ευκαιρία, όμως, από πολλές πλευρές προτιμήθηκε να τονιστεί αυτό που διχάζει, δηλαδή το «Filioque» (το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται και από τον Υιό), αντί για αυτό που ενώνει. Πράγματι, επαναλήφθηκε ότι ο Πάπας απήγγειλε το Σύμβολο χωρίς το «Filioque». Στον Τύπο και στα τηλεοπτικά πάνελ, οι «ειδικοί» προσπάθησαν να εξηγήσουν στους καημένους αναγνώστες και τηλεθεατές ότι ακριβώς αυτή η προσθήκη στο Σύμβολο είναι το σημείο που χωρίζει καθολικούς και ορθοδόξους.
Δεν είναι αυτός ο κατάλληλος τόπος να εμβαθύνουμε στο πολύπλοκο ζήτημα του «Filioque» (θα το κάνουμε άλλη φορά). Υπενθυμίζουμε μόνο ότι δεν πρέπει να συγχέουμε την προσθήκη αυτής της έκφρασης στο Σύμβολο με τη θεολογική διδασκαλία του «Filioque».
Η Εκκλησία της Ρώμης, μέχρι τον 11ο αιώνα, στη λειτουργική της πρακτική δεν απήγγελλε το Σύμβολο της Πίστεως της Νικαίας – Κωνσταντινουπόλεως, αλλά το αρχαιότερο και συντομότερο «Σύμβολο των Αποστόλων». Μόνο τον 11ο αιώνα, σε περίοδο μεγάλης παρακμής του παπικού θεσμού και υπό την πίεση της Γερμανικής (Αγίας Ρωμαϊκής) Αυτοκρατορίας, ο Πάπας Βενέδικτος Η΄ εισήγαγε στη ρωμαϊκή λειτουργία το Σύμβολο της Νικαίας – Κωνσταντινουπόλεως με το Filioque. Σήμερα η Ρωμαϊκή Εκκλησία δεν θα είχε καμία δυσκολία να αφαιρέσει αυτήν την προσθήκη από το Σύμβολο.
Όσον αφορά το δογματικό ζήτημα του «Filioque», η Καθολική Εκκλησία, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, και μέσα από πρόσφατες επίσημες δηλώσεις, έχει εξηγήσει ότι αυτή η έκφραση δεν έχει καμία πρόθεση να αμφισβητήσει τον Θεό Πατέρα ως τη μοναδική πηγή της Θεότητας. Η έκφραση «το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται και από τον Υιό» (Filioque) σημαίνει: «το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα μέσω του Υιού».
Για όλα αυτά, επαναλαμβάνω, θα επανέλθουμε αργότερα. Προς το παρόν θέλουμε να υπογραμμίσουμε το πιο εντυπωσιακό που ζήσαμε αυτές τις υπέροχες ημέρες του ταξιδιού του Πάπα στην Κωνσταντινούπολη: είναι χίλιες φορές αλήθεια, είναι απείρως περισσότερα αυτά που μας ενώνουν παρά αυτά που μας χωρίζουν. Και αυτό εκφράστηκε στη συγκινητική, σταθερή απαγγελία του Συμβόλου της Πίστεως από όλους τους αρχηγούς των Εκκλησιών.
Ιωάννης Σπιτέρης, Αρχιεπίσκοπος
