Η διαίσθηση του καλλιτέχνη μπορεί, συχνά, με τη χρήση των πλαστικών μέσων της τέχνης του, να μεταδώσει αλήθειες και πραγματικότητες, που διαφορετικά, ο γραπτός ή προφορικός λόγος θα χρειαζόταν πολλές λέξεις για να τις εκφράσει.
Ο Σταυρός αποτελεί την πιο οδυνηρή, ισχυρή και επαναστατική έκφραση της Χριστιανοσύνης. Για αιώνες αποτέλεσε αντικείμενο πολλών καλλιτεχνών. Από τους βυζαντινούς Εσταυρωμένους, σε αυτούς του Giotto και του Cimabue μέχρι εκείνους του, εβραϊκής καταγωγής, Marc Chagall, οι ζωγράφοι αντιλήφθηκαν τη Σταύρωση του Χριστού ως το πανανθρώπινο σύμβολο του πόνου και της λύτρωσης.
Ως προετοιμασία για το μεγάλο δράμα της Σταύρωσης του Κυρίου κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδος, επιλέξαμε από την ιταλική ιστοσελίδα ιστορία της τέχνης «Arte Divulgata», 3 μεγάλους ζωγράφους, ο καθένας από τους οποίους, με τον τρόπο του, θέλησε να εκφράσει, στον Εσταυρωμένο που φιλοτέχνησε, το ανθρώπινο δράμα, τον πόνο, αλλά και την ελπίδα που αναδύεται από τον Εσταυρωμένο με την υπέρβαση του πόνου και του θανάτου.
Προσοχή: όποιος διαβάζει την περιγραφή του πίνακα πρέπει να προσέχει την εικόνα του σταυρού που εξηγείται.
Ο Εσταυρωμένος του ΤιτσιάνοVecellio (1555), Escorial, Μαδρίτη
Πρόκειται για ένα από τα αριστουργήματα της ωριμότητας του Τιτσιάνο, μίας φάσης που φημίζεται για την ανησυχητική νεωτερικότητά της, στην εποχή της Αναγέννησης κατά την οποία έζησε ο καλλιτέχνης. Στην πραγματικότητα, θα είναι ο πίνακας που θα εμπνεύσει, στο ίδιο θέμα, τους μεταγενέστερους μεγάλους δασκάλους στους οποίους θα αναφερθούμε στο κείμενο που ακολουθεί.
Ο πίνακας έχει γιγαντιαίες διαστάσεις και αμέσως παρατηρούμε τον Χριστό, ο οποίος δεσπόζει σε έναν ζοφερό και αγωνιώδη χώρο, προκαλώντας συναισθήματα τραγικού δράματος, τα οποία γίνονται αισθητά, παρατηρώντας τον θυελλώδη ουρανό, που με τα χρώματά του τονίζει το δραματικό γεγονός. Η ύστερη φάση του Τιτσιάνο είναι μια φάση διαλογισμού και προβληματισμού για τον ανθρώπινο πόνο, που μπορούμε να αντιληφθούμε στους ψεκασμούς αίματος που περιβάλλουν ρεαλιστικά το σώμα και το σάβανο του Χριστού.
Ο Τιτσιάνο μας δίνει μια ιδανικά ανατομική εικόνα ενός Χριστού στην οποία παρατηρούμε μια τέλεια συμβίωση μεταξύ ύλης, σωματικότητας και πνευματικότητας. Παρόλο που η εικόνα είναι ακίνητη και στατική, προκαλεί δυναμισμό και συναισθηματική εμπλοκή στον θεατή: το κεφάλι του Χριστού εγκαταλελειμμένο προς τα κάτω, μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε όλο τον ανθρώπινο πόνο και την απουσία ζωής, αλλά είναι μια φαινομενική απουσία και μόνο φυσική, καθώς μπορούμε, από το λαμπρό φως με το οποίο είναι προικισμένο το σώμα του Χριστού, να δούμε την ελπίδα της ζωής.
Ο Εσταυρωμένος του Diego Velázquez (1632), Prado Μαδρίτη
Ύψος δυόμιση μέτρων, μπροστά στο οποίο μπορεί κανείς μόνο να παραμείνει σιωπηλός. Προτροπή, ενσυναίσθηση, θλίψη, υποταγή, γαλήνη: αυτά είναι μερικά μόνο από τα συναισθήματα που νιώθει κανείς μπροστά σε αυτό το αριστούργημα.
Ο Velasquez έχει καταφέρει να φορτίσει την εικόνα με ανθρωπιά και πνευματικότητα, δίνοντας στον Χριστό μια θεϊκή αύρα που δίνει ελπίδα, παρόλο που το σώμα του μοιάζει ταλαιπωρημένο από τις πληγές, το αίμα και την προσπάθεια. Το κεφάλι, σκυμμένο προς τα εμπρός, προσδίδει εξαιρετική αληθοφάνεια στη σκηνή, αν και η τούφα των μαλλιών προστέθηκε από τον καλλιτέχνη στο τέλος επειδή δεν ήταν ικανοποιημένος με το πρόσωπο.
Μια πολύ ιδιαίτερη λεπτομέρεια είναι η επιγραφή στην κορυφή με τη φράση «Ιησούς Ναζωραίος Βασιλιάς των Εβραίων» στα εβραϊκά, λατινικά και ελληνικά. Το φως είναι το κύριο στοιχείο του πίνακα, ένα φως που έρχεται σε αντίθεση με το σκοτεινό φόντο του πίνακα. Ο Velazquez προσδίδει στον Χριστό μια ζεστή λάμψη που επικαλείται την ελπίδα, μια ελπίδα που μπορεί να ξεπεράσει αυτά τα σημάδια του πόνου που είναι ορατά, αλλά και την οδύνη, καθώς το αίμα ρέει πάνω στο σώμα και στο σάβανο.
Και μία προσωπική ανάμνηση: όταν το 1968 χειροτονήθηκα ιερέας, επέλεξα αυτόν τον Εσταυρωμένο ως εικόνα για το ενθύμιο της χειροτονίας μου.
Εσταυρωμένος του Francisco Goya (1780), Prado, Μαδρίτη
Στον Γκόγια υπάρχει ένα διαφορετικό στοιχείο σε σχέση με τα άλλα δύο έργα που περιγράφηκαν παραπάνω: η πλήρης απουσία αίματος και των σημείων του πάθους στο σώμα. Ο Γκόγια ζωγραφίζει έναν Χριστό προικισμένο με ιδανική νεοκλασική ομορφιά, απαλλαγμένο από κάθε σημάδι πληγών από το μαρτύριο στον Γολγοθά. Με μια τέτοια επιλογή, ο καλλιτέχνης μας μεταδίδει έναν Χριστό σίγουρο ότι θα νικήσει τον θάνατο, έναν δυνατό Χριστό, που δεν έχει την αντανάκλαση του Τιτσιάνο ή του Βελάσκεθ, αλλά έχει τη σίγουρη επίγνωση της σωματικής του ομορφιάς, που αντιστοιχεί στην πνευματική του ομορφιά, την ίδια επίγνωση και εμπιστοσύνη στα δικά του μέσα για να νικήσει τον θάνατο, παίρνοντας πάνω του όλον τον ανθρώπινο πόνο, ο οποίος φαίνεται να μην τον αγγίζει καθόλου σωματικά.
Η ομορφιά του Εσταυρωμένου του Γκόγια, μας θυμίζει τον μεγάλο θεολόγο Hans Urs von Balthasar (1905 – 1988), ο οποίος έγραψε ένα ολόκληρο έργο για την ομορφιά του Θεού που φανερώνεται στον Εσταυρωμένο, επειδή είναι η ομορφιά της Αγάπης. Το συμπέρασμα του Ελβετού θεολόγου είναι πως η ομορφιά του Εσταυρωμένου είναι μια ομορφιά που περνά από άκρη σε άκρη την ψυχή του ανθρώπου, την μεταμορφώνει, αλλάζει τη ζωή του στο βάθος της. Η ομορφιά του Εσταυρωμένου πληγώνει, γιατί προκαλεί στον άνθρωπο μια έντονη νοσταλγία για το Θεό, αλλά ακριβώς γι’ αυτό το λόγο, καλεί τον άνθρωπο πίσω στον τελικό προορισμό του.
Εντέλει οι καλλιτέχνες, με την ευαισθησία τους, διαισθάνθηκαν το πραγματικό νόημα του Σταυρού. Ο Σταυρός, για εμάς τους Χριστιανούς, θεωρείται ως η δόξα του Χριστού. Η δόξα Του αρχίζει στον Σταυρό, το σύμβολο της σωτηρίας μας. Ο Σταυρός έχει μια βαθιά σημασία της υπακοής και της πίστης του Χριστού στο σχέδιο του Πατέρα. Αυτός εκκενώνει τον εαυτό Του και Τον προσφέρει στην ανθρωπότητα από αγάπη.
Για την καλλιτεχνική περιγραφή
Πηγή: Dario Romano, στην ιταλική ιστοσελίδα «Arte Divulgata».
+ Ιωάννης Σπιτέρης
