Είναι από τις περιπτώσεις που ένα ερώτημα διαπερνά και συγκλονίζει ψυχή και νου, αυτό που η σοφή ελληνική γλώσσα περιγράφει ως καίριο ερώτημα, που με μια δόση λεξικογραφίας σημαίνει που γίνεται την κατάλληλη περίσταση, αποτελεσματικό. Ο Πάπας μάς έχει συνηθίσει σε τέτοιου είδους ερωτήματα, όχι ως μια κλήση σε απολογία αλλά μια έκφραση αγάπης, μια πρόκληση αναστοχασμού, ενδοσκόπησης, επαναπροσδιορισμού.
«Ευρώπη τι σου συνέβη, Ευρώπη του ανθρωπισμού, υπέρμαχη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας και της ελευθερίας; Τι σου συνέβη Ευρώπη, σπίτι των ποιητών, φιλοσόφων, καλλιτεχνών, μουσικών, ανθρώπων των γραμμάτων; Τι σου συνέβη Ευρώπη, μητέρα των λαών και των εθνών, μητέρα μεγάλων ανδρών και γυναικών που υπερασπίστηκαν, ακόμα και θυσίασαν τη ζωή τους για την αξιοπρέπεια των αδελφών τους»;
Αφού άκουσε τις ομιλίες του Δημάρχου του Άαχεν, Martin Philipp, του πρόεδρου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Μάρτιν Σούλτς, σημείωσε: «Η Ευρώπη διέρχεται μια ταραγμένη εποχή, και αντιμετωπίζει αυτό που μπορεί να αποτελέσει μια αποφασιστική δοκιμασία της ενότητάς της». Άλλοι ομιλητές στην εκδήλωση ήταν ο Πρόεδρος του Συμβουλίου της Ευρώπης και ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Η Ευρώπη μπροστά στον καθρέφτη
Ο πάπας Φραγκίσκος μέσα από μια περιεκτική σε μηνύματα ομιλία ξεκαθάρισε από την αρχή τις προθέσεις του λέγοντας ότι θα λάβει το βραβείο με την πρόθεση να το προσφέρει στην Ευρώπη, σχολιάζοντας για την απονομή: «Δεν είναι τόσο μια γιορτή, όσο μια στιγμή να εκφράσουμε την κοινή ελπίδα μας για ένα νέο και θαρραλέο βήμα προς τα εμπρός για αυτή την αγαπημένη ήπειρο». Αυτήν την ήπειρο που την συνθέτουν χώρες και λαοί, που την συνδέει το νήμα της ιστορίας που έγραψαν με τις αποφάσεις και τις πράξεις τους άνθρωποι. Μια ήπειρο στην οποία με τη χάρη του Θεού, από τα αποκαΐδια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ξεπήδησε κάτι εντελώς νέο στην ανθρώπινη ιστορία, βασισμένο στην διακαή ελπίδα και στην αναζήτηση αλληλεγγύης που ενέπνευσαν τους πατέρες του ευρωπαϊκού οράματος. Μια γενιά ανθρώπων που έθεσαν τις βάσεις για να γίνει το προπύργιο της ειρήνης, ένα οικοδόμημα που θα αποτελείται από μέλη που δεν τα ενώνει η βία, αλλά η ελεύθερη δέσμευση για το κοινό καλό .
Ενώ διαπιστώνει ότι αυτή «η οικογένεια των λαών», η οποία μεγάλωσε εν τω μεταξύ, φαίνεται τελευταία να αισθάνεται λιγότερο σπίτι της εντός των τειχών της κοινής της οικίας και διαπιστώνει: «Εμείς οι κληρονόμοι των ονείρων τους, έχουμε μπει στον πειρασμό να προωθήσουμε τα δικά μας ιδιοτελή συμφέροντα και να εξετάσουμε ακόμη και την προοπτική να ορθώσουμε τείχη».
Μίλησε για μια Ευρώπη που μπορεί να γεννήσει ένα νέο ανθρωπισμό που βασίζεται σε τρεις ικανότητες: την ικανότητα ενσωμάτωσης, την ικανότητα διαλόγου, και την ικανότητα παραγωγής.
Η ικανότητα ενσωμάτωσης
Όπως σημείωσε οι ρίζες των λαών μας, οι ρίζες της Ευρώπης, ενοποιήθηκαν ανά τους αιώνες μέσα από μια συνεχή ανάγκη ενσωμάτωσης σε μια νέα σύνθεση. Η ταυτότητα της Ευρώπης είναι, και πάντα ήταν, μια δυναμική και πολυπολιτισμική ταυτότητα. Η πολιτική δραστηριότητα δεν μπορεί παρά να δει τον επείγοντα χαρακτήρα αυτού του θεμελιώδους έργου. Γνωρίζουμε ότι «το όλον είναι περισσότερο από το μερικό, και είναι επίσης περισσότερο από το απλό άθροισμά τους» και αυτό απαιτεί να εργαστούμε για να «διευρύνουμε το βλέμμα για να αναγνωρίζουμε ένα μεγαλύτερο αγαθό, που θα μας ευεργετήσει όλους» (Η χαρά του Ευαγγελίου, 235).
Καλούμαστε να προωθήσουμε μια ολοκλήρωση που βρίσκει στην αλληλεγγύη έναν τρόπο δράσης, ένα μέσο να γράψει ιστορία. Η αλληλεγγύη δεν πρέπει ποτέ να συγχέεται με την φιλανθρωπική βοήθεια, αλλά να γίνει κατανοητή ως μέσο για τη δημιουργία ευκαιριών για όλους τους κατοίκους των πόλεών μας – και τόσων άλλων πόλεων – ώστε να ζήσουν με αξιοπρέπεια. Ο χρόνος μάς διδάσκει ότι δεν είναι αρκετή απλά μια γεωγραφική εγκατάσταση: η πρόκληση είναι για μια βαθιά πολιτισμική ένταξη. Έτσι, η κοινότητα των λαών της Ευρώπης θα μπορέσει να ξεπεράσει τον πειρασμό να οπισθοχωρήσει σε μονομερή παραδείγματα και να επιλέξει μορφές «ιδεολογικού αποικισμού». Αντ ‘αυτού, θα ξαναβρεί το εύρος της ευρωπαϊκής ψυχής, που γεννήθηκε από τη συνάντηση των πολιτισμών και των λαών. Η ψυχή της Ευρώπης είναι στην πραγματικότητα μεγαλύτερη από ό, τι τα σημερινά της σύνορα και καλείται να γίνει ένα πρότυπο νέων συνθέσεων και διαλόγου.
Η ικανότητα διαλόγου
«Αν υπάρχει μια λέξη που δεν θα κουραστώ ποτέ να επαναλαμβάνω, είναι η εξής: διάλογος.
Καλούμαστε να προωθήσουμε μια κουλτούρα διαλόγου με κάθε δυνατό μέσο και έτσι να ξαναχτίσουμε τον ιστό της κοινωνίας». Η κουλτούρα του διαλόγου συνεπάγεται μια πραγματική μαθητεία και μια πειθαρχία που μας δίνει τη δυνατότητα να βλέπουμε τους άλλους ως έγκυρους συνομιλητές, να σεβόμαστε τον αλλοδαπό, τον μετανάστη και τους ανθρώπους από διαφορετικούς πολιτισμούς, ως άξιους (συνομιλητές) να ακουστούν.
Σήμερα πρέπει επειγόντως να συμμετάσχουν όλα τα μέλη της κοινωνίας στην οικοδόμηση «μιας κουλτούρας που ευνοεί τον διάλογο ως μορφή συνάντησης», την αναζήτηση «συναίνεσης και συμφωνιών, επιδιώκοντας παράλληλα το στόχο μιας δίκαιης κοινωνίας χωρίς αποκλεισμούς» (Η χαρά του Ευαγγελίου, 239). Η ειρήνη θα είναι διαρκής στο μέτρο που θωρακίζουμε τα παιδιά μας με τα όπλα του διαλόγου, ώστε να τα διδάξουμε να αγωνίζονται τον καλό αγώνα της συνάντησης και διαπραγμάτευσης. Με αυτόν τον τρόπο, θα τους κληροδοτήσουμε μια κουλτούρα ικανή για το σχεδιασμό της ζωής, όχι του θανάτου, της ένταξης, όχι του αποκλεισμού. Αυτή η κουλτούρα διαλόγου πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της εκπαίδευσης που μεταδίδεται στα σχολεία μας, θα βοηθήσει να ενσταλάξει στη νεότερη γενιά έναν τρόπο επίλυσης των συγκρούσεων διαφορετικό από αυτό που έχουμε συνηθίσει.
Ικανότητα παραγωγής
Όλοι, από τον μικρότερο μέχρι τον μεγαλύτερο, έχουν ενεργό ρόλο στην οικοδόμηση μιας ολοκληρωμένης και συμφιλιωμένης κοινωνίας.
Σε ένα από τα πιο δυνατά σημεία της ομιλίας του ο πάπας Φραγκίσκος μίλησε για την αλλαγή νοοτροπίας και έκανε έκκληση για προσωπική και κοινωνική ευθύνη «κανείς δεν μπορεί να είναι απλός παρατηρητής»: Με αυτή την έννοια, οι νέοι μας έχουν κυρίαρχο ρόλο. Δεν είναι το μέλλον των λαών μας, είναι το παρόν. Είναι εκείνοι που ήδη με τα όνειρά τους, με την ζωή τους σφυρηλατούν το ευρωπαϊκό πνεύμα. Δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε το αύριο χωρίς να τους προσφέρουμε πραγματικά την δυνατότητα να είναι οι καταλύτες της αλλαγής και της μεταμόρφωσης. Δεν μπορούμε να φανταστούμε την Ευρώπη χωρίς να τους αφήσουμε να συμμετέχουν και να πρωταγωνιστούν σε αυτό το όνειρο.
Τον τελευταίο καιρό το έχω σκεφτεί πολύ αυτό και αναρωτήθηκα: πώς μπορούμε να εμπλέξουμε τους νέους μας σε αυτή την οικοδόμηση, όταν δεν καταφέρνουμε να τους προσφέρουμε απασχόληση, μια αξιοπρεπή εργασία που θα τους επιτρέπει να αναπτυχθούν και να εξελιχθούν μέσω του κόπου τους, της ευφυΐας τους και των ικανοτήτων τους; Πώς μπορούμε να τους πούμε ότι είναι πρωταγωνιστές όταν τα επίπεδα ανεργίας εκατομμύριων νέων Ευρωπαίων αυξάνονται διαρκώς; Πώς μπορούμε να αποφύγουμε την απώλεια των νέων μας, που καταλήγουν στο να πηγαίνουν αλλού αναζητώντας τα όνειρά τους και την αίσθηση του ανήκειν, γιατί εδώ, στις δικές τους χώρες, δεν ξέρουμε πώς να τους προσφέρουμε ευκαιρίες και αξίες; Η δίκαιη κατανομή των καρπών της γης και η ανθρώπινη εργασία δεν είναι φιλανθρωπία. Πρόκειται για ηθική υποχρέωση. Αν θέλουμε να επανεξετάσουμε την κοινωνία μας, πρέπει να δημιουργήσουμε αξιοπρεπείς και καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας, ιδίως για τους νέους μας. «Για να γίνει αυτό απαιτούνται νέα, δίκαια και χωρίς αποκλεισμούς οικονομικά μοντέλα, που δεν αποσκοπούν στην εξυπηρέτηση των λίγων, αλλά σε όφελος των απλών ανθρώπων και της κοινωνίας στο σύνολό της», και εξηγεί ότι αυτό συνεπάγεται το πέρασμα από μια οικονομία που αποβλέπει σε έσοδα, επωφελούμενη από την κερδοσκοπία και δανείζει με τόκο, σε μια κοινωνική οικονομία που επενδύει σε πρόσωπα με τη δημιουργία θέσεων εργασίας και την παροχή κατάρτισης.
Η εργασία είναι στην πραγματικότητα το πλαίσιο στο οποίο άτομα και κοινότητες αξιοποιούν «πολλές διαστάσεις της ζωής: τη δημιουργικότητα, την προβολή στο μέλλον, την ανάπτυξη των ικανοτήτων, την εξάσκηση των αξιών, την επικοινωνία με τους άλλους, μια στάση λατρείας. Γι΄ αυτό, η κοινωνική πραγματικότητα του κόσμου σήμερα, πέραν των περιορισμένων συμφερόντων των επιχειρήσεων και μιας συζητήσιμης οικονομικής λογικής, απαιτεί να “συνεχιστεί να επιδιώκεται, ως προτεραιότητα, ο στόχος της πρόσβασης (…) για όλους”» («Δοξασμένος Να ’Σαι», 127).
Ένα όνειρο για την Ευρώπη
Με το μυαλό και την καρδιά, με ελπίδα και χωρίς μάταια νοσταλγία, ως ένας γιος, ο οποίος ξαναβρίσκει στην Μητέρα Ευρώπη τις ρίζες της ζωής και της πίστης του, ονειρεύομαι έναν νέο ευρωπαϊκό ανθρωπισμό, «μια συνεχή διαδικασία εξανθρωπισμού». Ονειρεύομαι μια Ευρώπη που είναι νέα, ακόμα ικανή να είναι μητέρα: μια μητέρα που έχει ζωή, γιατί σέβεται τη ζωή και προσφέρει ελπίδα για ζωή. Ονειρεύομαι μια Ευρώπη που νοιάζεται για τα παιδιά, που προσφέρει αδελφική βοήθεια στους φτωχούς και όσους καταφτάνουν αναζητώντας ζεστασιά, που έχουν χάσει τα πάντα και αναζητούν καταφύγιο. Ονειρεύομαι μια Ευρώπη που φροντίζει και ενδιαφέρεται για τα ευπαθή άτομα και τους ηλικιωμένους, καθώς φοβούνται ότι θα τεθούν στο περιθώριο ως άχρηστοι. Ονειρεύομαι μια Ευρώπη, όπου το να είναι κάποιος μετανάστης δεν είναι έγκλημα, αλλά μια πρόσκληση για μια μεγαλύτερη δέσμευση για την αξιοπρέπεια όλων των ανθρώπων. Ονειρεύομαι μια Ευρώπη όπου οι νέοι θα μπορούν να αναπνέουν τον καθαρό αέρα της ειλικρίνειας, όπου θα αγαπούν την ομορφιά του πολιτισμού και της απλής ζωής, που δεν θα μολύνεται από τις αέναες ανάγκες του καταναλωτισμού, όπου το να παντρεύονται και να κάνουν παιδιά θα είναι ευθύνη και μεγάλη χαρά, δεν θα είναι ένα πρόβλημα, λόγω της έλλειψης σταθερής εργασίας. Ονειρεύομαι μια Ευρώπη οικογενειών με πολύ αποτελεσματικές πολιτικές, που εστιάζει σε πρόσωπα και όχι σε αριθμούς, στους δείκτες γεννητικότητας και όχι κατανάλωσης. Ονειρεύομαι μια Ευρώπη που προωθεί και προστατεύει τα δικαιώματα όλων, χωρίς να ξεχνά τα καθήκοντά της απέναντι σε όλους. Ονειρεύομαι μια Ευρώπη για την οποία δεν θα μπορούμε να πούμε ότι η δέσμευσή της για τα ανθρώπινα δικαιώματα ήταν η τελευταία της ουτοπία.
Ο πάπας Φραγκίσκος έλαβε το Διεθνές Βραβείο Καρλομάγνου σε μια τελετή απονομής βραβείων στο Βατικανό την Παρασκευή 6 Μαΐου. Το αναγνωρισμένου κύρους βραβείο που πρωτοεμφανίστηκε το 1949, έχει σκοπό να αναδείξει προσωπικότητες που προσφέρουν υπηρεσίες στην καλύτερη κατανόηση της Ευρώπης, και απονέμεται κάθε χρόνο από την γερμανική πόλη του Άαχεν σε προσωπικότητες που έχουν συνεισφέρει στα ιδανικά πάνω στα οποία ιδρύθηκε το βραβείο.
