Αγαπητοί αδελφοί και αδελφές,
Στην αρχή της Τεσσαρακοστής, που αποτελεί μια πορεία πιο έντονης πνευματικής άσκησης, η λατρεία μάς προτείνει τρεις τρόπους βίωσης της μετάνοιας πολύ αγαπητές στη βιβλική και τη χριστιανική παράδοση –την προσευχή, την ελεημοσύνη και τη νηστεία- για να μας προετοιμάσει να τελέσουμε πιο καλά το Πάσχα και έτσι να αποκτήσουμε εμπειρία της δύναμης του Θεού, που, όπως θα ακούσουμε κατά την πασχαλινή Αγρυπνία «νικά το κακό, πλένει τα αμαρτήματα, επαναφέρει την αθωότητα στους αμαρτωλούς, τη χαρά στους θλιμμένους. Διαλύει το μίσος, λυγίζει τη σκληρότητα των ισχυρών, προωθεί την ομόνοια και την ειρήνη» (Πασχαλινό Εγκώμιο). Στο συνηθισμένο Μήνυμά μου για την Τεσσαρακοστή, θα ήθελα να σταματήσω φέτος και να σκεφτούμε κατά τρόπο ιδιαίτερο πάνω στην αξία και τη σημασία της νηστείας. Η Τεσσαρακοστή, πράγματι, φέρνει στον νου τις σαράντα μέρες νηστείας που έζησε ο Κύριος στην έρημο, πριν αρχίσει τη δημόσια αποστολή του. Διαβάζουμε στο Ευαγγέλιο: «Ο Ιησούς οδηγήθηκε από το Πνεύμα στην έρημο, για να τον πειράξει ο διάβολος. Και αφού νήστεψε για σαράντα μέρες και για σαράντα νύχτες, ύστερα πείνασε» (Μτ 4,1-2). Όπως ο Μωυσής πριν δεχτεί τις Πλάκες του νόμου (βλ. Εξ 34,28), όπως ο Ηλίας πριν συναντήσει τον Κύριο πάνω στο όρος Χωρήβ (βλ. 1 Βασ 19,8), έτσι και ο Ιησούς προσευχόμενος και νηστεύοντας προετοιμάστηκε για την αποστολή του, που άρχισε με μια σκληρή σύγκρουση με τον πειρασμό.
Μπορούμε να διερωτηθούμε για το ποια αξία και ποια σημασία έχει για μας τους χριστιανούς να στερήσουμε τον εαυτό μας από κάτι που θα ήταν καθ’ εαυτό καλό και χρήσιμο για τη συντήρησή μας. Η Αγία Γραφή και όλη η χριστιανική παράδοση διδάσκουν ότι η νηστεία αποτελεί μια μεγάλη βοήθεια για την αποφυγή της αμαρτίας και όλων εκείνων που οδηγούν σ’ αυτήν. Για τον λόγο αυτό στην ιστορία της σωτηρίας επαναλαμβάνεται συχνά η πρόσκληση για νηστεία. Ήδη στις πρώτες σελίδες της Αγ. Γραφής ο Κύριος δίνει εντολή στον άνθρωπο να αποφύγει την κατανάλωση του απαγορευμένου καρπού: «Εσύ μπορείς να φας από όλα τα δέντρα του κήπου, αλλά από το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού δεν πρέπει να φας, επειδή την ημέρα που θα φας σίγουρα πρέπει να πεθάνεις» (Γεν 2,16-17). Σχολιάζοντας τη θεϊκή εντολή, ο Αγ. Βασίλειος παρατηρεί πως «η νηστεία διατάχτηκε στον παράδεισο» και «μ’ αυτή την έννοια η πρώτη εντολή δόθηκε στον Αδάμ». Και συμπεραίνει: «Το «δεν πρέπει να φας» είναι, οπότε, ο νόμος της νηστείας και της εγκράτειας». Επειδή όλους μας έχει βαρύνει η αμαρτία και οι συνέπειές της, η νηστεία μας προσφέρεται ως μέσο για να επανασυνδέσουμε τη φιλία μας με τον Κύριο. Έτσι έκανε ο Έσδρας πριν το ταξίδι της επιστροφής από την εξορία στη Γη της Επαγγελίας, προσκαλώντας τον συγκεντρωμένο λαό να νηστέψει «για να ταπεινωθούμε –είπε- ενώπιον του Θεού μας» (8,21). Ο Παντοδύναμος άκουσε την προσευχή τους και τους διαβεβαίωσε για την εύνοιά του και την προστασία του. Το ίδιο έκαμαν οι κάτοικοι της Νινευή, που ευαισθητοποιήθηκαν στο κάλεσμα του Ιωνά για μετάνοια και προκήρυξαν, ως μαρτυρία της ειλικρίνειας τους, μια νηστεία λέγοντας: «Ποιος ξέρει μήπως ο Θεός αλλάξει γνώμη, και μεταμεληθεί και απορρίψει τη φλογερή οργή του και εμείς δε χαθούμε!» (3,9). Και τότε ο Θεός είδε τα έργα τους και τους έσωσε.
Στην Καινή Διαθήκη ο Ιησούς φωτίζει τη βαθιά αιτία για νηστεία, στιγματίζοντας τη στάση των Φαρισαίων, οι οποίοι τηρούσαν με σχολαστικότητα τις διατάξεις που επέβαλε ο νόμος, αλλά η καρδιά τους βρισκόταν μακριά από τον Θεό. Η αληθινή νηστεία, επαναλαμβάνει και αλλού ο θείος Διδάσκαλος, συνίσταται περισσότερο στο να εκτελούμε το θέλημα του ουράνιου Πατέρα, ο οποίος «βλέπει στα κρυφά και θα σε ανταμείψει» (Μτ 6,18). Ο ίδιος δίνει το παράδειγμα απαντώντας στον Σατανά, στο τέλος των 40 ημερών νηστείας στην έρημο, πως «ο άνθρωπος δε θα ζήσει μόνο με το ψωμί, αλλά με κάθε λόγο που βγαίνει από το στόμα του Θεού» (Μτ 4,4). Οπότε η αληθινή νηστεία προορίζεται στο να τρώμε την «αληθινή τροφή», που είναι να εκτελούμε το θέλημα του Πατέρα (βλ. Ιω 4,34). Αν ο Αδάμ ανυπάκουσε στην εντολή του Κυρίου «να μη φάει από τον καρπό του δέντρου της γνώσης του καλού και του κακού», ο πιστός, με τη νηστεία, θέλει να υποταγεί ταπεινά στον Θεό, δείχνοντας εμπιστοσύνη στην καλοσύνη και την ευσπλαχνία του.
Συχνά βρίσκουμε παρούσα τη νηστεία στην πρώτη χριστιανική κοινότητα (Πρξ 13,3. 14,22. 27,21. 2 Κορ 6,5). Και οι Πατέρες μιλούν για τη δύναμη της νηστείας, ικανής να ανακόψει την αμαρτία, να υποτάξει τις επιθυμίες του «παλαιού Αδάμ» και να ανοίξει στην καρδιά του πιστού το δρόμο προς τον Θεό. Η νηστεία είναι ακόμα μια συχνή πρακτική που την συμβουλεύουν οι άγιοι κάθε εποχής. Γράφει ο Αγ. Πέτρος ο Χρυσολόγος: «Η νηστεία είναι η ψυχή της προσευχής και η ευσπλαχνία η ζωή της νηστείας. Οπότε όποιος προσεύχεται να νηστεύει. Όποιος νηστεύει ας δείξει ευσπλαχνία. Όποιος επιθυμεί να εισακουστεί όταν ζητά, ας εισακούσει όποιον του ζητά. Όποιος θέλει να βρει την καρδιά του Θεού ανοικτή προς το μέρος του, ας μην κλείνει τη δική του σε όποιον τον ικετεύει».
Στις μέρες μας, η πρακτική της νηστείας φαίνεται ότι έχασε λίγο από την πνευματική της ισχύ και μάλλον απέκτησε, μέσα στον πολιτισμό που σημαδεύεται από την αναζήτηση της υλικής ευημερίας, την αξία ενός θεραπευτικού μέτρου για τη φροντίδα του σώματος. Η νηστεία κάνει καλό σίγουρα στη φυσική ευεξία, αλλά για τους πιστούς είναι, πριν απ’ όλα, μια «θεραπεία» για όλα εκείνα που τους εμποδίζουν να συμμορφώνονται στο θέλημα του Θεού. Στην Αποστολική Διάταξη «Pænitemini» ο Δούλος του Θεού πάπας Παύλος Στ’ αναγνώριζε την ανάγκη να τοποθετηθεί η νηστεία στο πλαίσιο της κλήσης κάθε χριστιανού να «μη ζει για τον εαυτό του, αλλά για εκείνον που τον αγάπησε και προσέφερε τον εαυτό του γι’ αυτόν και … επίσης να ζει για τους αδελφούς». Η Τεσσαρακοστή θα μπορούσε να είναι η κατάλληλη ευκαιρία για να πάρουμε και πάλι τις οδηγίες αυτής της Αποστολικής Διάταξης, αξιοποιώντας την αυθεντική και αιώνια σημασία αυτής της αρχαίας πρακτικής μετάνοιας, που μπορεί να μας βοηθήσουμε να απονεκρώσουμε τον εγωισμό μας και να ανοίξουμε την καρδιά μας στην αγάπη του Θεού και του πλησίον, πρώτη και ύψιστη εντολή του νέου Νόμου και σύνοψη όλου του Ευαγγελίου (βλ. Μτ 22,34-40).
Ταυτόχρονα, η νηστεία μας βοηθά να αποκτήσουμε συνείδηση της κατάστασης μέσα στην οποία ζουν πολλοί αδελφοί μας. Στην Πρώτη του Επιστολή ο Απ. Ιωάννης προειδοποιεί: «Αν κάποιος έχει πλούτη αυτού του κόσμου και βλέποντας τον αδελφό του σε ανάγκη του κλείνει την καρδιά του, πώς μπορεί να κατοικεί σ’ αυτόν η αγάπη του Θεού;» (3,17). Αν νηστεύουμε εκούσια, μας βοηθά να καλλιεργούμε τη στάση του καλού Σαμαρείτη, που σκύβει και πάει σε βοήθεια του αδελφού του που υποφέρει (βλ. την Εγκύκλιο: Ο Θεός είναι αγάπη, 15). Διαλέγοντας ελεύθερα να στερηθούμε κάτι για να βοηθήσουμε τους άλλους, δείχνουμε συγκεκριμένα πως ο πλησίον που βρίσκεται σε δυσκολία, δεν μας είναι ξένος. Ακριβώς για να κρατήσουμε ζωντανή αυτή τη στάση υποδοχής και προσοχής προς τους αδελφούς, ενθαρρύνω τις ενορίες και κάθε άλλη κοινότητα να εντείνει κατά την Τεσσαρακοστή αυτή την εξάσκηση της προσωπικής και κοινοτικής νηστείας, καλλιεργώντας παράλληλα και την ακοή του Λόγου του Θεού, την προσευχή και την ελεημοσύνη. Αυτή ήταν η στάση, απ’ την αρχή, των χριστιανικών κοινοτήτων, στις οποίες διενεργούνταν ιδιαίτεροι έρανοι (βλ. 2 Κορ 8-9. Ρωμ 15,25-27) και οι πιστοί προσκαλούνταν να δώσουν στους φτωχούς όσα, μέσω της νηστείας, είχαν αποταμιεύσει (βλ. Διδασκαλία των Αποστόλων 5,20,18). Και σήμερα χρειάζεται να ανακαλύψουμε και να ενθαρρύνουμε αυτή την πρακτική, κυρίως κατά τη λειτουργική περίοδο της Τεσσαρακοστής.
Η πιστή τήρηση της νηστείας συμβάλλει επίσης στο να προσθέτει ενότητα στον άνθρωπο, σώμα και ψυχή, με το να τον βοηθά στην αποφυγή της αμαρτίας και στην αύξηση της στενής επαφής με τον Κύριο. Ο Αγ. Αυγουστίνος, που πολύ καλά γνώριζε τις αρνητικές του κλίσεις και τις ονόμαζε «στρυφνό και μπερδεμένο κόμπο», στο πόνημά του «Η χρησιμότητα της νηστείας», έγραφε: «Σίγουρα δίνω στον εαυτό μου ένα βάσανο, αλλά για να με συγχωρήσει Εκείνος. Αυτοτιμωρούμαι, ώστε Εκείνος να με βοηθήσει, για να αρέσω στα μάτια Του, για να φτάσω στη γλυκύτητα του Αγαπητού μου». Η στέρηση της υλικής τροφής που τρέφει το σώμα, διευκολύνει μια εσωτερική διάθεση στο να ακούμε τον Χριστό και να τρεφόμαστε από τον σωτήριο λόγο του. Με τη νηστεία και την προσευχή επιτρέπομε σ’ Εκείνον να έρθει και να χορτάσει την πιο βαθιά πείνα που δοκιμάζουμε μέσα μας, που είναι η πείνα και η δίψα για τον Θεό.
Από όσα είπα, αναδεικνύεται ξεκάθαρο ότι η νηστεία εκφράζει μια σημαντική ασκητική πράξη, ένα πνευματικό όπλο για να καταπολεμήσουμε ενάντια σε κάθε ενδεχόμενη άτακτη προσήλωση στον εαυτό μας. Το να στερηθούμε με τη θέλησή μας την ευχαρίστηση της τροφής και άλλων υλικών αγαθών, βοηθά τον μαθητή του Χριστού να ελέγξει τις ορέξεις της φύσεως, η οποία αδυνάτισε από την προπατορική αμαρτία και της οποία τα αρνητικά αποτελέσματα προσβάλλουν όλη την ανθρώπινη προσωπικότητα. Προς αυτή την κατεύθυνση, μας προτρέπει ένας αρχαίος λειτουργικός ύμνος της Τεσσαρακοστής: «Utamur ergo parcius, / verbis, cibis et potibus, / somno,iocis et arctius / perstemus in custodia» (= Ας χρησιμοποιούμε νηφαλιότερα τα λόγια, τις τροφές και τα ποτά, τον ύπνο, τη διασκέδαση και με μεγαλύτερη ας αγρυπνούμε προσοχή).
Αγαπητοί αδελφοί και αδελφές, κοιτάζοντας καλά τη νηστεία θα καταλάβουμε πως ως έσχατο σκοπό έχει να βοηθήσει τον καθένα μας, όπως έγραφε ο Δούλος του Θεού πάπας Ιωάννης-Παύλος Β’, να προσφέρουμε τον εαυτό μας ολοκληρωτικά στον Θεό (Εγκ.Veritatis splendor 21). Η Τεσσαρακοστή ας αξιοποιηθεί καλύτερα σε κάθε οικογένεια και σε κάθε χριστιανική κοινότητα για να απομακρύνουμε όλα εκείνα που κάνουν το πνεύμα να αφαιρεθεί και για να εντατικοποιήσουμε ό,τι τρέφει την ψυχή, ανοίγοντας την στην αγάπη προς τον Θεό και τον πλησίον. Σκέπτομαι ιδιαίτερα για μια μεγαλύτερη προσπάθεια στην προσευχή, στη μελέτη του Λόγου του Θεού, στην προσφυγή στο μυστήριο της Συμφιλίωσης και στην ενεργή συμμετοχή στην Ευχαριστία, κυρίως στη Θ. Λειτουργία της Κυριακής.
Ας μας συνοδεύει η Μακαρία Παρθένος Μαρία, η αιτία της αγαλλίασής μας, και ας μας υποστηρίζει στην προσπάθειά μας να ελευθερώσουμε την καρδιά μας από τη σκλαβιά της αμαρτίας προκειμένου να τον αναδείξουμε όλο και περισσότερο «ζωντανό αρτοφόριο του Θεού». Με αυτή την ευχή και ενώ σας διαβεβαιώνω για την προσευχή μου, ώστε ο κάθε πιστός και η κάθε εκκλησιακή κοινότητα να διατρέξει μια καρποφόρα πορεία της Τεσσαρακοστής, χορηγώ σε όλους από καρδιάς την Αποστολική Ευλογία.
Βατικανό, 11 Δεκεμβρίου 2008
Βενέδικτος ΙΣτ’
